Tuổi Già và Sự Chết

Quân, S.J.

TUỔI GIÀ VÀ SỰ CHẾT (Luke 2, 22-38)

Hàng năm, cứ mỗi lần đến tháng 11, tháng cầu nguyện cho các linh hồn, tôi lại có dịp suy tư về sự chết. Nhiều lúc cái chết khiến tôi nản lòng. Nhưng cũng có khi nó khiến tôi đâm tò mò và khao khát. Chẳng phải tôi khao khát tìm kiếm một lối đi cho những bế tắc của đời thường, nhưng trong lòng cứ nghĩ hoài về cái mỏng manh và diệu kỳ của cuộc sống. Bạn nghĩ mà coi, không kỳ diệu sao cho được khi từ nhưng không ta được gieo vào đất mẹ? Không ngỡ ngàng sao cho được khi dù chẳng mời mà thần chết vẫn từng bước đến trước hiên nhà? Rồi nữa cả bạn và tôi, từ lúc sinh ra cũng là lúc ta bắt đầu tiến về ngưỡng cửa của sự chết. Thế thì ta nên có thái độ gì đối với nó: chạy trốn? Hốt hoảng? Hay bình tâm và phó thác?

Sáng nay như mọi lần tôi dành một giờ suy tư về một đoạn Kinh Thánh. Nhưng khác với những ngày trước, tôi không chọn nó từ hồi đêm mà hững hờ giở đại cuốn Phúc Âm khi trời mờ sáng. Một thoáng rùng mình, bởi đoạn tin mừng tôi đọc sáng nay lại là đoạn cụ già Simeon ca bài ca “An Bình Ra Đi” (Nunc Dimittis). Yes, Chúa luôn luôn tặng tôi những sự tình cờ. Vâng đoạn Phúc Âm Luca 2: 22-38 có lẽ sẽ là một đoạn hay để suy niệm về sự chết. Nói chính xác hơn, tôi muốn đề cập đến “tuổi già và sự chết.” Thế thì mời bạn kiên nhẫn đi với tôi nhé...

Một trong những hình dung của con người về sự hiểu biết là một vòng tròn khép kín. Cứ nhìn mà xem, nào có ai trong ta có thể nói đâu là điểm khởi đầu và đâu là điểm chấm dứt? 

Carl Jung trong lý thuyết về tâm lý con người của mình đã mường tượng đời người như là một chuỗi thăng trầm bất tận. Và một phần quan trọng trong cung nhìn của Shakespeare về thế giới cũng là một vòng quay may rủi với lúc lên voi và khi xuống chó. Rồi trong Phúc Âm ta đọc, ta ngộ ra là đã có một mùa cho tất cả mà mùa ấy lại luôn tuần hoàn.  Vậy thì đã tồn tại sự luân chuyển của sống và chết trong mọi sự. Từ những sinh vật tưởng như nhỏ bé nhất cũng đã được sinh ra, lớn lên, già đi và chết. Thế nhưng tại sao lại có người đi vào tuổi già và sự chết trong hoan lạc, trong khi kẻ khác chỉ nhìn thấy tuổi già như là một màn đêm đáng sợ? Bài tin mừng của tôi hôm nay, cả bà Anna và ông Simeon đã là bằng chứng của những con người đi vào hoan lạc. Họ hoàn tất một vòng tròn của kiếp sống y như Thiên Chúa đã hoàn tất sự cứu rỗi qua việc giáng thế của Đức Giêsu Kitô. Và cảm nhận sung sướng mê li trong giờ phút nhìn thấy ơn cứu rỗi qua hình bóng của bé Giêsu đã gợi nhớ cho nhân loại rằng tuổi già không nhất thiết phải trải qua cay đắng và tăm tối. 

Tiếc rằng trong thế giới hôm nay, tuổi già và sự chết đã bị coi như là một tai ách, một thảm họa đưa con người ra khỏi sự hiện hữu, ra khỏi tình yêu, bạn bè và tất cả những nơi chốn và hoạt động thân quen.  Dường như trong tuổi già, nhiều người đã dần dà bị đưa vào quên lãng cho đến ngày nhắm mắt xuôi tay. Ta có cảm giác rằng kẻ bàng quang nhìn ta trên đường phố chỉ muốn quay mặt đi như thể trái tim của họ đã chết từ thuở nào.  Năm 1976, Henri Nouwen một nhà linh hướng nổi tiếng đã xuất bản cuốn sách mang tựa đề: “Tuổi già, sự hoàn tất của kiếp sống.”  Đó là một cuốn sách thật tuyệt chẳng những cho 25 năm về trước mà còn cả cho hôm nay.  Ông đưa ra hai cách nhìn: tuổi già như con đường đi vào đêm tối và tuổi già như chính lộ dẫn về ánh sáng.Từ những chương đầu, ông nhận định: “Nhiều người khởi sự cảm nhận �già đi� khi họ bắt đầu chuẩn bị thu xếp cho việc về hưu, tự đặt mình ra ngoài vòng quay của xã hội, ra khỏi những chi mà thường nhật họ vẫn làm”.Trong cùng một cung cách, ông dẫn chứng: “Sharon Curtin, một thiếu phụ trẻ làm việc với các vị cao niên đã nói: “Xã hội chúng ta đã là một xã hội của thụ hưởng và tìm mọi phương tiện cho sự thành đạt cá nhân.  Sự cuồng vội của cuộc sống và phong thái tiêu dùng như là thước đo của giá trị con người chẳng thể mở ra một ngõ hẹp cho kẻ đã có thời sống trong nó nhưng nay không còn ngồi nổi trong ván cờ oan nghiệt”.Bà ngoại của tôi người đã trải qua bao thăng trầm của cuộc sống. Sinh ra từ những năm 1900, bà đã là nhân chứng của quê hương Việt Nam yêu dấu của chúng ta, với bao phong ba, bão táp. Cũng giống như đất mẹ, đời của bà đúng là ba chìm bẩy nổi.  Chẳng học cao nhưng sự hiểu biết của bà đã dạy tôi những điều mà không trường lớp nào có thể dạy nổi.  Rồi một căn bệnh ung thư vào lúc cuối đời đã khiến bà phải lệ thuộc hoàn toàn nơi người khác.  Tôi còn nhớ lời mẹ tôi kể lại là ngoại đã khẳng định ý tưởng chỉ muốn chết nếu không được trở về nhà như một người bình thường.  Diễn tả theo cách khác, ngoại tôi là người đã từng �tự làm cho chính mình� và kẻ khác.  Nay, chẳng thể còn phục vụ, làm việc được nữa đã là một mất mát to lớn như mất đi chính mạng sống...Nouwen còn nhận thấy rằng “nỗi sợ tuổi già trong xã hội phương tây đã được đo lường bằng nỗi sợ phải bỏ đi tất cả những kỳ vọng của môi trường đã cưu mang, đã nắm giữ và đã thực hiện ... bởi những con người đó đã qua rồi cái thời của hữu dụng.  Kẻ khác có thể thông cảm, nhưng sự thông cảm ấy còn lờ mờ và chưa đúng mức.”  Rồi ông tiếp: “Trong xã hội mà lợi nhuận được coi là mục đích thì tuổi già nào có đáng cho người quan tâm bởi sự quan tâm ấy rất có thể sẽ làm ngưng trệ sự phát triển của xã hội.”Nếu bạn và tôi quan niệm như ngoại tôi: chỉ đơn thuần nhìn thấy cuộc đời của mình, tên gọi của mình và giá trị của mình bằng những việc ta làm, những điều ta có thì khi ta không thể làm, không thể có nữa hẳn ta phải tự hỏi: ta là ai và ta còn hữu dụng nữa chăng trong thế giới này?Hôm nay, các tu sĩ dòng Tên không bao giờ về hưu cả.  Ngay lúc mà sức khỏe của thể chất, tinh thần không cho phép chúng tôi làm mục vụ thì đó là lúc bề trên sẽ đưa chúng tôi về nhà hưu dưỡng tại Spokane và giao cho một bài sai mới: cầu nguyện cho dòng, những mục vụ của nó và thế giới xung quanh.  Trớ trêu thay, giai đoạn cuối của cuộc đời lại là cầu nguyện.Nhưng cái tăm tối thực sự, cái mất mát thực sự của tuổi già trong thế giới tây phương là hố sâu ngăn cách với thế hệ đến sau.  Một lần nữa Nouwen đã nhấn mạnh rằng do bởi tuổi già kém hấp dẫn nên người trẻ thường tìm cách tránh xa và người già chẳng thể chia xẻ những kinh nghiệm dày đặc họ góp nhặt qua bao năm trường. Những tội ác xảy ra trong xã hội chủ yếu xuất phát từ ấn tượng về sự bất tử, thế nên cuộc đời là cái gì cần phải bảo vệ chứ không phải là món quà nên xẻ chia.Sự chia rẽ giữa hai thế hệ không những làm ta mất đi sự khôn ngoan mà lẽ ra ta có thể nhận được nơi người già mà còn làm các cụ cao niên mất đi cơ hội hiểu rõ cái thẳm sâu nhất của cuộc đời họ.  Bởi ai có thể làm thày khi mà trò chẳng muốn tiếp thu?  Ngoại và tôi chưa bao giờ tâm sự với nhau về một đề tài nào đó một cách sâu rộng, nhưng cái ngôn từ không lời nói: ở bên bà đã dạy tôi rất nhiều về thế nào là cuộc sống trọn nghĩa như một vị cao niên.  Nghĩ lại những gì mà bà chia sẻ, tôi chợt nhớ đến một bài thơ của Wendell Berry:

“Khi tôi còn trẻ ... tôi thấy mình lớn biết bao ...

Nay, thêm 30 tuổi,

Tôi đã được đưa về nơi tôi không mường tượng,

Về hướng tôi chẳng ước mơ. 

Tôi trở nên nhỏ nhoi như cọng cỏ ven đường.”

Thế còn quan niệm tuổi già là đi vào hoan lạc?  Nouwen nói: “Nếu ta muốn trở nên con cái của ánh sáng, ta phải đến gần món quà tiềm ẩn được dấu kín trong tuổi già mà không mang cảm giác như là nạn nhân của sự bị ruồng bo.” Ông còn quả quyết: “số người đó còn đông hơn cả những kẻ ngờ vực mà ta muốn tin.”Một trong những ví dụ điển hình của thời đại là Đức Giáo Hoàng Gioan XXIII người đã đem ánh sáng lại cho Giáo Hội già cỗi.  Hay một Theresa đem hy vọng lại cho kẻ liệt lào, người hấp hối trên đường phố Calcutta.  Vài người “đi vào tuổi già trong tư cách của những con người cởi mở, dẻo dai, trẻ trung đồng thời lại được hoan hỉ với những hoa trái của bao năm trường lăn lộn” như câu nói của Aldous Huxley.Nouwen đã kể ra 3 phương thế làm tuổi già nên phong phú.  Thứ nhất sự chuyển biến từ quan điểm �ước mơ� thành �hy vọng�.  Sự biến đổi ấy đòi hỏi một thay thế tận gốc cho quan điểm về thời gian và cái chết lúc trung niên. Nouwen nói: “Khi hy vọng lớn lên một cách chậm rãi... cuộc đời có thể bị mất đi trong cách sử dụng nhưng lại thu hái thật nhiều trong ý nghĩa.”Thứ hai, sự vui vẻ và tính hài hước cái mà Nouwen gọi là “kiến thức với nụ cười an bình. Nó thu hẹp khoảng cách nhưng không mất được tính khả kính; thực tế nhưng không điên cuồng.”Một lần có nhà báo hỏi Đức Giáo Hoàng Gioan XXIII là có bao nhiêu người làm việc tại Vatican.  Suy nghĩ đôi chút, Ngài trả lời: “Well, about 50% - khoảng một nửa”.  Tất nhiên họ hỏi về nhân dụng nhưng sự hài hước của Ngài đã hướng về thực tế, chì có 50% thực sự lao công cho đồng lúa của Giáo Hội mà thôi.Điểm thứ ba là cách nhìn.  Những giá trị bên trong giúp ta quên đi nỗi ám ảnh của quá khứ và sự quan trọng của hiện tại.  Sự phân biệt rành mạch giữa sống và chết làm ta từ từ quên nỗi đau của nó.  Ba điểm hy vọng, hài hước và nhãn quan đã tạo nên một thứ ánh sáng kỳ diệu cho bản thân như bà tiên tri Anna và ông già Simêon.  Sự hoan hỉ của ta sẽ lan tràn đến cho người khác và cả đời ta đã trở thành một bài chúc tụng danh Chúa như một bài thơ viết: “một lối chúc tụng rất tự nhiên, không tô vẽ.”Cuối cùng, thế thì nên nghĩ gì về cái chết, cái mà thi hào Oliver đã đặt tên ‘túp lều của tăm tối’, cái mà xã hội hôm nay tìm mọi cách trốn chạy và chỉ ca tụng tuổi trẻ và sự bất tử?  Hãy cho phép tôi gửi bạn một hướng nhìn từ ý thơ của thi hào Mary Oliver.  Trong bài thơ “Khi thần chết đến”, Oliver nói:

”Khi thần chết đến,
Tôi muốn bước ra ngưỡng cửa nghênh đón với tất cả sự tò mò, ...
Và tôi nghĩ mỗi mảnh đời được ví như những đóa hoa,
Thường thôi như loài cúc trắng,
Và như một cá thể,
Mỗi đóa mang trên môi một nụ cười,
Một dòng nhạc đi vào thinh không êm ả: sự chết.”

Hay quá bạn hả?

Hoặc bài thơ của thi hào Rilke cũng mang một hồn thơ tương tự:

“Tôi ngả mình giữa hai dòng ghi chú
Và âm điệu một lẽ nào đó chẳng hợp cung,
Bởi ghi chú của Thần chết muốn bao phủ.
Nhưng trong khoảng khắc của đêm đen, của giao hòa, hắn đứng đó run rẩy.
Và cung nhạc chợt vút cao, tuyệt diệu.  Tôi âm thầm đi vào cõi chết.”

Bạn mến, hãy nghe lại tấu khúc mà các Thiên Thần của Thiên Chúa đã cất lên và cũng là lời căn dặn của Giêsu hôm nào: Đừng sợ!  Nhất là đừng sợ cõi chết.  Như Oliver viết: “Khi nó qua đi, tôi chỉ muốn nói: ‘cả đời tôi như một chàng rể đính hôn cùng sự kỳ diệu; như một nàng dâu, tôi nắm lấy thế giới trong bàn tay.’”

Lạy Chúa, khi Ngài đưa con vào đời, Ngài đã gọi con đi vào tấu khúc của sự sống và cõi chết.  Đong đầy nơi con sự hy vọng, tính hài hước và nhãn quan sâu thẳm để rồi cuộc đời con được chứng kiến bao kỳ công và sự hiện hữu của tình yêu Chúa.  Đem chúng con, trẻ già lại gần nhau trong bình an.  Chúng con nguyện xin nhờ con Chúa, là Chúa và là người anh em của chúng con, Đức Giêsu Kitô.  Amen!

Quân, S.J.