Con ngܩi thi nay ngy ngt trܧc nhng vt th v cng nh v v cng ln trong v tr. H nghin cu nhng ht t nh b nht v d on ܮc tui ca v tr. i vi nhiu ngܩi, v tr mang du vt ca Thin Cha, l ni Thin Cha t mnh cho con ngܩi (x. Rm 1,19-20). Nhng hnh nh Thin Cha ta thy qua v tr cn nhiu nt cha r rng. Thin Cha khn ngoan v nhn hu khng ch bng lng vi vic t mnh qua t nhin, Ngܩi cn mun ng li vi con ngܩi ܮc dng nn theo hnh nh Ngܩi v gieo vo lng h ni khao kht khn ngui l ܮc nhn thy Thin Cha.
t mnh cho ton th nhn loi, Ngܩi chn mt nhm ngܩi Nj lm thnh mt dn tc, dn traen. Ngܩi hun luyn h Nj h cm nhn ܮc tnh thng ca Ngܩi v p li bng mt lng trung tn st son. Ngܩi i vo dng lch s ca dn traen Nj mc khi bng Li v bng cc bin c. Thܪ xa, nhiu ln nhiu cch, Thin Cha ni vi cha ng chng ta qua cc ngn s (Dt.1,1). Thin Cha ni vi con ngܩi qua con ngܩi v bng ngn ng loi ngܩi. Nhng nghin cu mi v ng hc trong cc thp nin va qua lm ni bt tm quan trng ca Ƕng t "ni". Tht vy, khi khm ph ra nhng gi tr Ƕc o ca ngn ng v nhng chiu kch phong ph ca n, con ngܩi mi thy s khn ngoan ca Thin Cha khi Ngܩi mun mc khi bng ngn ng loi ngܩi.
Thin Cha ni qua ming cc ngn s, nhng nhng li li nhm chun b cho Ngi Li, Con ca Ngܩi xut hin vo thi vin mn. Ngay c nhng bin c trong lch s dn traen, tuy c gi tr v th ng ring bit, nhng li hܧng v ci sp ljn. Chnh Thin Cha ǥt trong mi bin c mt mm mng siu vܮt chnh mnh, Nj chun b cho Bin c ca mi bin c l c Kit. Dܩng nh, nh mt thi gian di suy t, chnh ngܩi Do-thi cng nhn ra iu . H thy rng nhng bin c qu kh ch l s biu l mt phn nh ca Thin Cha mt cp Ƕ bt ton v cng lc Ngܩi cng mc khi trn vn hn nh ca Ngܩi. Bin c xut Aicp hܧng ljn vic gii phng con ngܩi khi ch n l ti li. Giao Чc Xinai bng mu nhng con b hܧng ljn mt giao ܧc mi ܮc ghi khc trong lng ngܩi (Gr. 31,31-34). t ha Canaan ch l hnh bng m nht ca Thnh Girusalem mi. Ngay c nhng nhn vt trong lch s nh vua, ngn s, th lnh, t t cng xut hin nh nhng ngܩi dn ܩng cho mt ng khc cao vܮt hn h.
II. CC SCH TN НC V NHNG TH VN CHNH
Trong lch s dn traen, Thin Cha lp giao ܧc vi t ph praham (St. 15,18) v qua ng Ms, Ngܩi lp giao ܧc vi c dn tc ny (Xh. 24,8). Trong nim tin vo c Gisu Kit, cc nh thn hc Kit gio u tin NJu c chung mt xc tn, l c Gisu khai m giai on chung cc ca lch s cu Ƕ. Ni Ngܩi mi li ha vi cha ng ܮc thnh tu, v nim hy vng t bao ǩi nay ܮc Thin Cha cho thnh hin thc. Mt giao ܧc mi thnh hnh, giao ܧc trong mu c Kit (1 Cr. 11,25), ǰ ra mt ln l (Dt. 9,23-26). Thnh Phaol gi lut Ms l giao ܧc c (2 Cr 3,14). Giao ܧc c v giao ܧc mi c mt s duy nht, v do cng mt Thin Cha l tc gi. Giao ܧc c t ܮc s hon tt vin mn ca mnh ni c Gisu.
Cc Kit hu th h u tin, cng nh cc ngܩi Dothi by gi, coi Kinh Thnh l li ca Thin Cha; nhng Kinh Thnh lc mi ch l phn m ngy nay chng ta gi l Cu Чc thi. Phi Ǯi mt thi gian lu sau, nhng sch m nay ta gi l cc sch Tn Чc mi ܮc nhn nhn l Li Cha, ngang hng vi cc sch khc ca Cu Чc. Chng ta s bn v din tin ca vic xc nh th quy trong phn sau.
Tp sch Tn Чc gm 27 cun, ܮc vit bng ting Hylp ph thng trong thi by gi. tuy gi l cun, nhng thc ra c nhng th ch di khong mt hai trang (2 Gioan, 3 Gioan, Philmn). Ta c th tm chia cc sch Tn Чc lm bn loi, da trn bn th vn khc nhau.
Bn sch u tin ca b Tn Чc ܮc vit theo th vn ny, l cc sch Tin Mng (cn gi l sch Phc m) theo thnh Matthu, thnh Mcc, thnh Luca v thnh Gioan. "trong ton b Kinh Thnh v thm ch ngay c Tn Чc na, cc sch Tin Mng c tnh u vit trn ht, v nhng sch l nhng chng t tuyt vi v cuc ǩi v li gio hun ca Ngi Li nhp th, ng Cu chng ta" (MK 18). Cng ng Vatican II coi cc sch Tin Mng nh nhng chng t thnh vn ca cc Tng hay ca nhng v sng bn cc Tng ghi chp li do n linh hng ca Thnh Thn. l mt chng t c tin mang hai ǥc im sau y. Trܧc ht, chng t ny ܮc vit li sau nhng bin c nn tng ca Kit gio: phc sinh, thng thin v hin xung. Cc bin c ny nh nhng lung sng chiu di vo ton b cuc ǩi c Gisu, khin cho cc Tng c mt hiu bit thm trm hn v cc vic lm v li ni ca Ngܩi. K , chng t ny mang m nt ǥc th ca tng tc gi. Khi son tho cc sch Tin Mng, mi tc gi phi chn la nhng yu t ܮc truyn khu hay ܮc ghi li thnh vn, cng thm nhng hiu bit ring ca mnh m lm nn mt tc phm. Tc phm ny ܮc vit cho mt gio on nht nh v vi mt mc ch nht nh.
C mt cu hi ܮc ǥt ra mt cch gay gt trong sut th k XX, l cu hi v lch s tnh ca cc sch Tin Mng, hay ni khc i: nhng g cc sch Tin Mng k li c tht khng? Cng ng Vatican II long trng khng nh lch s tnh ca cc sch Tin Mng: cc sch ny trung thnh truyn li nhng g c Gisu thc s lm v dy, cc tc gi thnh lun lun truyn t cho chng ta nhng iu chn tht v c Gisu (x. MK 19). Nhng v cc sch Tin Mng l nhng chng t c tin, nn ta ng hiu lch s tnh y theo ngha l cc tc gi ghi m hay chp li nhng g c Gisu ni v lm vo chnh lc xy ra. Cc sch Tin Mng cn c mt b dy phong ph hn nhiu. va l chng t v c Gisu lch s, va l chng t v nim tin ca cc Tng sau phc sinh, v cng l cng trnh son tho ca cc tc gi thnh.
Vy th vn Tin Mng l mt th vn ǥc bit, n c lch s tnh nhng li khng phi l mt bi phng s hay tܩng thut ti ch nhng g ang xy ra. Cc sch Tin Mng ܮc vit sau nhng nm di nghin ngm, cu nguyn v sng, khng phi ca mt c nhn, m thܩng l ca c mt cng on Gio Hi a phng. Bn sch Tin Mng l bn ci nhn v cng mt thc ti l c Gisu, bn ci nhn khc nhau nhng b tc cho nhau, Nj ta c mt ci nhn trn vn v Con Thin Cha.
Sch Cng V Tng thuc th vn ny. Sch ny k li bui u ca Gio Hi v cng cuc loan bo Tin Mng cho cc dn tc. y khng phi l mt ti liu thun ty lch s nh kiu hi k hay nin s, nhng cng khng phi l mt sch gio l thun ty, v mang nhiu yu t lch s. C th ni Cng V l mt lch s nhm gio hun. Tc gi Luca vit sch ny cho nhng tn hu gc dn ngoi Nj ni ln rng s ip cu Ƕ ܮc gi ljn cho mi ngܩi, trܧc ht l ngܩi Dothi, sau l dn ngoi. Cc din t chim gn mt phn ba sch Cng V, d nhin y khng phi l nguyn vn cc bi ging, bi v chng qu ngn, lm khi li qu ging nhau. Thnh Luca son ra nhng din t ny da trn nhng yu t trong cc bi ging ca cc Tng . Cn cc trnh thut cng ܮc ghi li mt cch kh t do v thi xa cc s gia khng qu bn tm ljn tnh chnh xc ca bin c xy ra. Luca cho chng ta mt hnh nh tt p v Gio Hi s khai, ng c trnh nhc ljn nhng kha cnh km p ca Gio Hi, nh v bt ng kin gia hai Tng Phr v Phaol Antikhia (Gl 2,11-14) chng hn. Th nn c l phi coi nhng bn tm lܮc Cv 2,42-47; 4,32-35; 5,12-16 l nhng bc ha l tܪng hn l mt m t v thc ti ca Gio Hi Girusalem.
Tn Чc c 21 l th, mt s ln ca thnh Phaol, s cn li ca cc v Tng khc. y l nhng l th thc s v ܮc gi ljn cho nhng c nhn nh Timth, Tit, Philmn, hay cho nhng Gio Hi y trong lj quc Rma. Cc th pht xut t nhng hon cnh c th, nhm p ng nhng nhu cu c th nh cng c nim tin, khch l trong cn bch hi, xc nh nhng im gio l, un nn nhng lch lc, ngn nga nhng sai lm.. Cc th ny thܩng ܮc em džc cng khai trong bui hp cng on tn hu (1 Tx 5,27), v cng c th ܮc trao ǰi gia cc Gio Hi (Cl 4,16). V cc th trong Tn Чc khng phi ch l nhng th thun ty ring t, cng khng phi l nhng lun th (pitre) theo kiu ca cc trit gia Hylp, nn chng ta c th coi chng thuc v th vn "th tn gio chnh thc". y l ti liu do mt nhm hay mt v c th gi gi cch chnh thc v cng khai cho nhng c nhn hay cho nhng cng on nht nh, nhm mt mc ch ch yu c tnh tn gio.
Nh cc sch Tin Mng, cc th ܮc son tho do n linh hng ca Cha Thnh thn. Tuy khng c nhng trnh thut v c Gisu nhng cc th li "trnh by cng ngy cng r hn gio l ch thc ca Ngܩi" (MK 20). C th ni cc th phn nh vic sng li Cha ca cc cng on dn Cha th k u, vi nhng kh khn ring; tuy nhin ta vn c th khm ph thy ni cc th mt s ip lun mi m cho c tin ca mnh, min l bit thch ng s ip cho thi i mnh ang sng.
Sch cui cng trong b Tn Чc l sch Khi Huyn. y l mt th vn thnh hnh trong vn chng Dothi trong khong thi gian hai th k trܧc ljn mt th k sau CN. Th vn ny s dng nhiu hnh nh, con s, tn gi v mu sc mang ngha tܮng trng. hiu ܮc ngha ca chng, ta cn quy chiu v Cu Чc v cc sch Khi Huyn khc, ch khng nn hiu theo ngha en. Sch Khi Huyn ܮc vit Nj cng c nim hy vng cc tn hu ang b bch hi v c tin. Tc gi sch ny phc ha mt lot nhng th kin c tnh tܮng trng Nj m t cuc giao tranh trong v tr gia s thin v s c, gia c Kit v Xatan, cui cng c Kit v cc thnh s ton thng. l Ƕng lc gip ngܩi tn hu vng tm Ǯi ch s can thip ca Thin Cha. Nh th sch Khi Huyn vn c gi tr cho mi thi, v lch s vn cn l cuc tranh chp cho ljn ngy c Kit tr li. Tuy nhin chng ta phi trnh thi Ƕ coi sch ny nh mt th "Sm Trng Trnh" v em p dng vo nhng bin c lch s ang hay s xy ra trn th gii.
III. TH QUY TN НC V CC
SCH NGY TH
Nh ni trn, cc Kit hu thi s khai coi b sch thnh ca Dothi gio l b Kinh Thnh duy nht m h tn knh. Trong khong mt th k u ca Kit gio (30-130 sao CN), b sch ny khng h ܮc gi l cc sch Cu Чc, bi l b Tn Чc cha thnh hnh. Ngy nay, cc Kit hu, d l cng gio, chnh thng hay tin lnh, NJu nhn nhn 27 sch trong b Tn Чc l sch thnh, l Kinh Thnh, c gi tr nh hay thm ch cn hn c b sch thnh m ngܩi Dothi quen gi l "Lut v cc ngn s". Gio Hi ng Phng v Ty Phng i ti vic nhn nhn ny, cn c mt thi gian di my th k. Chng ta khng ghi li y nhng din bin phc tp ca lch s, ch phc tho mt vi nt chnh.
Trn ht l v tr trung tm ca c Gisu trong Kit gio. Tt c NJu quy v Ngܩi, nhng li ni v vic lm ca Ngܩi by t khun mt ca chnh Thin Cha mt mc Ƕ siu vit cha tng thy. Sau khi c Gisu v tri, nhp cu duy nht ni lin cc Kit hu vi c Gisu l cc Tng , nhng chng nhn v ton b cuc ǩi trn th ca Ngܩi. Cc Tng ch yu lm chng bng li rao ging (Cv 6,2-4; Rm 10,14-15), nh c tin ܮc khi dy v nui dܫng trong lng cc tn hu.
C hai yu t khin cho cc Kit hu ngh ljn chuyn phi vit li nhng chng t v c Gisu. Trܧc ht l s bnh trܧng ca Kit gio sau quyt nh ca hi ngh Girusalem nm 49 (Cv 15). C mt th gii bao la ca dn ngoi m ra, Gio Hi khng cn ch ng khung quanh Girusalem, nhng vn ti nhng min xa tp. Cc Tng phi lin tc i nhiu ni nn vic lin lc bng th t vi cc Gio Hi tr nn cn thit. Cc th ca thnh Phaol l mt th d v vic ny. K l vic cc Tng dn dn tr nn gi yu v qua ǩi. Lm sao bo tn ܮc nhng chng t v li ni v vic lm ca c Gisu? Hn na, nhu cu hun gio cng i hi vic sp xp li nhng chng t truyn khu cho c h thng. Th nn c nhng su tp, truyn khu cng nh thnh vn; y l nhng cht liu cho cc tc gi vit Tin Mng sau ny.
Trong khong thi gian hn mt th k, xut hin nhiu tc phm ca cc Kit hu. Vn NJ ܮc ǥt ra r nt t gia th k II l vn NJ xc nh xem u l danh sch nhng tc phm cn ܮc bo tn v coi nh sch thnh, ni cch khc, l xc nh th quy ca Tn Чc. C mt vi tiu chun hܧng dn cng vic ny:
Sau y l mt vi thi im ǥc bit trong lch s hnh thnh th quy:
Ta thy mt tc phm ܮc nhn vo th quy v n l bn vn ܮc linh hng, nhng ta ch bit chc chn l n ܮc linh hng khi n ܮc nhn vo th quy. Gio Hi trܧc khi nhn vo phi suy ngh v truyn thng ܮc coi l bt ngun t cc Tng , l tiu chun Nj chn la.
Khi th quy ܮc xc nh, mt s ln tc phm khng ܮc k vo th quy ny. trong c c nhng tc phm ni ting, thm ch tng ܮc mt s v c thm quyn cng nhn l sch thnh, nh sch Gio Hun ca mܩi hai Tng (cui th k I hay u th k II), Ngܩi Mc T ca Hcmt (u th k II, Rma), th ca Banaba, hai th ca Clment. Cc tc phm ny ܮc bo tn cn thn v ngy nay vn ܮc xp vo cc tc phm c gi tr ca Gio Hi bui u.
Nhng cng c nhng tc phm khc b loi b, khng ܮc Gio Hi dng lm nn tng cho gio l ca mnh, v v th khng ܮc dng trong phng v, ta quen gi l ngy th. Ngy th c hnh thc v ni dung kh gn vi cc sch Tn Чc. Tuy nhin cng phi nhn l mt s ngy th c cha ǿng nhng sai lc v gio l, th d nghing v o thn thuyt (doctisme, thuyt ny khng nhn nhn nhn tnh ca c Kit) hay bi bc hn nhn. Phn nhiu cc ngy th NJu n dܧi danh ngha cc v Tng .
Ta c th chia cc ngy th thnh bn loi nh cc sch trong Tn Чc:
Hin nay chng ta khng cn gi ܮc mt bn vn Kinh Thnh no do chnh tc gi vit, hay ni khc i, bn vn gc khng cn na. Tuy nhin chng ta li c rt nhiu bn chp Tn Чc bng ting Hylp v nhng bn dch Tn Чc c bng nhiu th ting khc nhau. y l nhng bn chp tay thuc nhiu th k trܧc khi xut hin k thut in. Cc bn chp ny hin ang nm ri rc cc th vin trn th gii.
Cc bn chp tay Tn Чc ܮc vit trn giy ci hay giy da.
Bn P52 (Papyrus Rylands) ch gm Ga 18,31-33.37-38. y l bn chp Tn Чc c nht hin c. N ܮc chp khong nm 135, nay ܮc lu tr ti th vin John Rylands (Anh).
Bn P46, khong nm 200, gm c cc th ca thnh Phaol, tr nhng th mc v. Bn ny gm 86 t giy ci ܮc ng li thnh tp (codex).
Bn Vatican (Codex Vaticanus) mang k hiu l B, ܮc chp vo th k IV. Bn ny bng ting Hylp gm c Cu Чc ln Tn Чc, nhng Tn Чc th b tht lc phn cui. Hin ܮc lu tr ti th vin Vatican.
Bn Xinai (Codex Sinaiticus), th k IV, tm thy ti Tu vin thnh Catarina ni Xinai vo nm 1844. Bn ny cng bng ting Hylp gm mt phn Cu Чc v ton b Tn Чc, thm ch cn thm Th ca Banaba v mt phn tc phm Ngܩi Mc T ca Hcmt. Bn ny mang k hiu l S, hin Nj ti Lun n.
y l hai bn ni ting hn c trong s khong 250 bn ch hoa chp trn giy da, trong khong t th k III ljn th k X.
Nh ni trn, cc bn chp tay hin c th ch l nhng bn sao hay bn dch t bn gc; chng cng c th ch l nhng bn chp li t cc bn sao. Khi i chiu nhng bn chp tay Tn Чc hin c vi nhau, ta thy chng c kh nhiu im d bit, cng gi l d bn. Phn ln l nhng d bit nh lin quan ljn cc chi tit vn phm, t vng hay trt t cc t trong cu. Tuy nhin cng c nhng d bit quan trng, c nh hܪng ljn ngha ca c on.
Cc d bit trn y bt ngun t nhiu nguyn nhn. Trܧc ht, bn vn gc ca Tn Чc ܮc cc k lc sao i chp li nhiu ln trong bao th k. Khi sao chp, kh trnh khi nhng sai st v bt cn hay v thiu kh nng. Thm vo c nhng k lc, do hܧng tt, i khi sa ǰi bn vn mu m h cho l vit sai, vit khng hay, hoc thiu r rng v mt thn hc. Ngoi ra, khi dng cc trch on Tn Чc trong phng v, ngܩi ta cng thܩng lm cho chng tr nn d džc hn, hay dung ha chng vi bn vn song song ca mt tc gi khc trong Tn Чc.
Nh th Li Cha trong b sch Tn Чc cng chu mt s phn nh nhng ti liu c khc, l b bin ǰi t nhiu qua dng thi gian. Nhim v ca khoa ph bnh bn vn l phc ch, ti to li hnh thc nguyn thy ca bn vn gc bng cch da vo nhng bn chp tay hin c.
1. Trܧc ht l thu thp mi bn Tn Чc chp tay, c nhng bn Hylp ln nhng bn dch c bng ting Latinh, Xyria, hay Aicp v.v... i khi c nhng bn dch li st vi bn gc hn c bn Xinai hay bn Vatican, bi l chng ܮc dch t cc bn Hylp cn c hn hai bn ny.
Cc gio ph thܩng trch dn Tn Чc trong cc tc phm ca mnh. Nhng trch dn ny cng c th gip khoa ph bnh tm li ܮc bn vn Tn Чc tnh trng rt gn vi bn gc.
Tuy nhin, da vo cc bn dch c hay cc trch dn ca cc gio ph Nj mong tm li bn vn gc l mt vic t nh. c mt t trong bn dch, chng ta khng d bit chc ܮc t tng ng bng ting Hylp trong bn gc. Cn nhng trch dn th qu ngn v nht l cc gio ph li thܩng trch dn da theo tr nh ch khng trch nguyn vn.
2. Sau khi thu thp cc ti liu trn y, khoa ph bnh bn vn s c gng sp xp li Nj tin dng cho vic tip cn vi nguyn bn. Cc nh chuyn mn nhn thy rng cc bn chp tay hin c tuy nhiu, nhng c th chia thnh mt s nhm chnh. Mi nhm tܮng trng cho mt loi bn vn m ta c th xc nh ܮc ngun gc ca n mt cch tng i chc chn. Sau y l ba loi bn vn chnh yu:
Vy vn NJ l phi phn loi v lܮng gi cc bn vn, cng nh xc nh v tr ca chng trong khng gian v thi gian. Nh ta c th nhn ra u l nhng hnh thc c nht ca bn vn, ngha l nhng hnh thc d gn vi bn gc hn.
3. Cng vic trn y l nhim v ca khoa ph bnh ngoi ti (critique externe). Khoa ny cn cn s tr gip ca khoa ph bnh ni ti na (critique interne). Trܧc nhng d bn, tc l nhng ch m cc bn chp khng ng nht vi nhau, khoa ny s gip ta chn d bn no c kh nng gn vi bn gc hn, nh mt s quy tc. Sau y l mt vi quy tc tiu biu:
Nhng quy tc trn y khng c tnh tuyt i, nn cn p dng cch uyn chuyn v thn trng, nht l khi quy tc ny dn ljn mt kt lun tri vi quy tc kia. trnh ri vo thi Ƕ ch quan, ta ch nn dng khoa ny nh mt b tc cho khoa ph bnh t ܮc trong khong 150 nm qua, hin nay bn vn ca Tn Чc c th coi nh ܮc xc nh.
B Tn Чc ܮc vit ra trong mt hon cnh ǥc bit, vo lc lj quc Rma ang ǥt nn h trn nhiu phn t, trong c x Palttin. c th hiu r cc bn vn hn, chng ta cn bit v bi cnh x hi, chnh tr, tn gio ca lj quc Rma cng nh ca x Palttin, ni c Gisu, Ngi Li lm ngܩi, sinh sng.
1. quc Rma
quc Rma l mt lj quc rng ln, gm nhng nܧc vy quanh
a trung Hi. quc ny trc tip k tha lj quc Hylp do
Alxan i lj gy dng nn. Tuy mang lp v Rma nhng trong
thc cht vn l nn vn minh Hylp.
Ngoi vic th hong lj, ngܩi dn cn th cc thn khc. Tuy nhin tn gio ch gii hn vic t t. Ngܩi ta dng cc sn phm ca t ai hay st t cc th vt. Mt phn con vt ܮc thiu trn bn th, phn khc ܮc chia cho cc t t v tn hay em bn ngoi ch (t ny sinh vn NJ c ܮc php mua tht ny Nj n khng, 1 Cr 8). i sng tn gio cn thm nhp vo cc sinh hot ca mt th. Mi thnh ph hay quc gia thܩng c mt v thn bo tr: thn Athna ca Athen, thn Atni ca phx, thn Baan ca Xyria...
Ngoi ra cn phi k ljn cc tn gio b truyn, th d o th thn Ixt v xirt. Ngܩi mun nhp o phi tri qua nhng th thch ri mi ܮc nhn nghi thc khai tm; qua nghi thc y b mt ny, ngܩi y ܮc coi nh bܧc vo cuc sng mi, ܮc thn ha nh tham d vo s sng thn linh.
Cui cng, cc h thng trit hc nh ch ngha khoi lc v ch ngha khc k cng a ra nhng gii php nhm gip con ngܩi t ܮc hnh phc.
2. X Palttin
Vo thi c Gisu, vng t Palttin gm c ba phn: Galil
pha bc, Samari gia, v Giu pha nam. Pha ty l a
Trung Hi, pha ng l dng sng Gioan chy t h Galil xung
bin cht. Thin Cha chn mnh t nh b ny lm ni din
ra lch s cu Ƕ ton th nhn loi. Con Thin Cha tr
nn mt ngܩi Dothi, m nhn ton b dng lch s ca dn
tc Ngܩi, mt dn tc sau khi b lu y Babylon li ri vo
s thng tr ca ngܩi Bat, ri ljn ngܩi Hylp v sau cung l
ngܩi Rma.
a. Chnh tr
Trܧc vic vua Antikh IV (175-164 trܧc CN) xc phm NJn th,
anh em nh Macab vng ln khi ngha v cu cng ginh
li ܮc Ƕc lp cho t nܧc trong khong gn mt th k.
l triu i nh tmn (142-63 trܧc CN). Vo cui triu i
ny, c s tranh ginh quyn lm vua v lm thܮng t gia hai
anh em Hiccan v Arttbul, iu ny nn c cho tܧng
Pomp ca Rma chim thnh thnh (nm 63), m u cho giai on
Rma h.
c Gisu m mt chao ǩi khi hong lj Augtt tr v lj quc Rma ܮc 20 nm, ng ny khai m mt thi k tng i n nh trn ton phn t ca lj quc rng hn ba triu cy s vung.
Ring Palttin, ngh vin Rma ǥt Hr, cn gi l Hr C, lm vua t nm 40 trܧc CN, nhng phi Ǯi ljn nm 37 ng ny mi chim ܮc Girusalem v cai tr . Hr khng phi l ngܩi Dothi, ng git nhng ngܩi thn vi nh tmn Nj bo v ngi vng. Cng v tnh a nghi, ng cn git c ngܩi v Dothi l b Mariamm cng nh ba trong s cc con trai ca ng. Dܧi thi ca ng, thܮng hi ng Dothi mt ht c nh hܪng; chnh ng t cho mnh c quyn b nhim v cch chc thܮng t. Khi c Gisu sinh ra (vo nm 6 hay 7 trܧc CN) th Hr vo nhng nm cui ǩi. Theo Tin Mng Mtthu, Ngܩi phi trn qua Aicp v b Hr lng bt (Mt 2,13). C nhiu cng trnh ܮc xy dng khp ni trong nܧc dܧi thi Hr; nht l t nm 20 trܧc CN, ng cho trng tu li NJn th nh b ܮc xy sau thi lu y (x. Mc 13,1).
Khi vua Hr qua ǩi nm 4 trܧc CN, vng quc ܮc chia cho ba ngܩi con trai. Hr Antipa ܮc lm tiu vng vng Galil v vng Pr (Lc 3,1). Chnh ng ny git Gioan Ty Gi v Gioan khng chp nhn vic ng ly v ca ngܩi anh l Hr Philpph (Mt 14,4). ng cng l ngܩi nhng tay t nhiu vo v n c Gisu (Lc 23,6-16). ng xin Rma phong vng cho mnh, nhng rt cuc ng b hong lj Caligula ct chc nm 39 sau CN. Ngܩi con khc l Philpph (khng phi l Hr Philpph) ܮc lm tiu vng cc vng ng Bc ca h Galil (cn gi l h Tibria). Cui cng l ckhlao (Mt 2,22), ngܩi m vua Hr C mun truyn ngi vua cho, nhng Rma khng chp thun, ch cho ng cai qun vng Giu, Samari v Ium. V b ngܩi Dothi v Samari khiu ni, ckhlao b Rma h b nm 6 sau CN. Phn lnh th ca ng ܮc giao cho tng trn Rma, t y ch Ƕ cai tr trc tip ca ngܩi Rma ܮc thit lp trn t Giu.
Trong s cc tng trn u tin, phi k ljn Philat (26-36 sau CN), ng ny chu trch nhim v ci cht ca c Gisu xy ra vo nm 30. ng b ngܩi Dothi cm ght v c nhng hnh vi khiu khch, coi thܩng tn gio ca h. Sau v ra lnh tn st nhiu ngܩi x Samari, Philat b cch chc. Khi Claui ln lm hong lj vo nm 41, ng dp b chc tng trn v a mt ngܩi bn ng l chu ca Hr C ln lm vua: l vua crppa I, Palttin li tr v vi ch Ƕ tng trn v mang tn chnh thc l Giu. C hai v tng trn lin h t nhiu ljn Phaol, l Phlch (Cv 23,24) v Phtt, ng ny gi Phaol ljn Rma Nj ܮc xt x vi t cch l cng dn Rma (Cv 25,12).
T thi tng trn Phlch (52-60), cc cuc ni lon trong dn Dothi tr nn thܩng xuyn hn v mnh lit hn. Thng su nm 66, cuc xung Ƕt bng n v gp s n p mnh m ca ngܩi Rma. Vo l Vܮt Qua nm 70, tܧng Tit em bn qun on vy hm Girusalem. Thng tm nm 70, NJn th b chim v thiu hy. T Giu tr thnh mt tnh thuc hong lj ging nh tnh Xyria.
Ch hn na th k sau, ngܩi Dothi li ni dy mt ln na (132-135) khi hong lj Htrian ban chiu ch cm vic ct b. Cuc khi ngha b dp tan sau khi khng c c lit vi qun Rma. Chnh v tr c ca NJn th, ngܩi ta xy mt ngi NJn knh thn Dt. T nm 135, tnh Giu ܮc gi l tnh Xyria Palttin.
b. Kinh t
Palttin c din tch khong 20,000 km vung, vi dn s thi
ܧc chng 600,000 ngܩi. Dc theo b bin a Trung Hi l
nhng bnh nguyn mu m. Galil cng nh vng Samari v
Giu, c nhng cao nguyn nhiu si , khng thun li cho
vic trng trt v chn nui. Ngoi ra phi k ljn vng thung
lng sng Gioan, c ch thp hn 200 mt so vi mt bin. Ma
ma t thng mܩi ljn thng ba, nܧc ma ܮc gi cn thn Nj
dng trong ma nng.
Palttin l mt nܧc nng nghip. Ng cc ܮc trng ch yu Galil. La m, la mch y cn dng Nj cung ng cho th Girusalem, nht l vo cc dp l ln. Cng c nhiu loi cy n tri trong s phi k ljn cy ch l vng Girikh. Cy v d trng v ܮc dng Nj xut khu. Cy nho trng khp ni trong nܧc, va cho tri Nj n va dng Nj lm rܮu nho, mt s ung thng dng. Cy liu cng l mt cy ht sc quen thuc Palttin, cy ny cho du n, du thm v c du dng trong phng t na.
Ngnh chn nui chin, d, b cng ܮc ch trng v nhu cu phng t trong NJn th. Ring trong l Vܮt Qua cn khong 18,000 con chin Nj st t. Ngܩi ta dng la Nj ch ngܩi v , cn b Nj ko cy, ko xe. Ngoi ra ng nghip cng em li mt ngun li ng k. C c nhiu ven a trung Hi, cc sng rch v nht l h Galil, quanh h ny c c mt k ngh lm c kh bn khp ni trong nܧc.
Thng mi khng pht trin mnh, tr nhng th gn bin nh Gada, Xdar. cc th mi lp, c nhng ca tim v c nhng ngn hng na (x. Mt 25,27). Cc cuc hnh hng v thnh cng c tm quan trng v thng mi, v y l dp trao ǰi hng ha gia ngܩi trong nܧc vi cc kiu dn hi ngoi. Palttin nhp khu cc mt hng cao cp nh g hng b t x Libng, hng liu v kim loi t rp, vi vc t n ... v xut khu thc phm, da thuc... Ni chung cng nghip cha pht trin, nhng ngnh tiu th cng li c nt khi sc.
c. Cc nhm x hi
Vo thi c Gisu, c s cch bit kh ln gia nhng thnh
phn trong x hi. C mt thiu s giu c, l nhng ngܩi
thuc dng h Hr, nhng dng tc t t lu ǩi Girusalem
v cc trܪng ty quan thu. Ngܮc li s ngܩi ngho chim a
s. Nhn dn b ngܩi Rma bt phi chu cnh su cao thu nng.
Nhiu ngܩi b tht nghip (Mt 20,1-7), nhiu ngܩi phi di c i
ni khc lm n. Cng c mt giai cp trung lu, nhng s ny
khng ng k. H l nhng t t vng qu, th th cng
hay ch cc nng tri nh. Sau y chng ta s NJ cp ljn mt
vi giai cp in hnh trong x hi Dothi.
* Gii t t
ng u gii t t l v thܮng t, v ny l th lnh ca
dn, l tc vin chnh trong phng t NJn th v l ngܩi
ch ta thܮng hi ng Dothi gm 71 thnh vin. Trܧc kia chc
v ny ܮc trao theo li cha truyn con ni v lm ljn mn ǩi.
Nhng dܧi thi Rma cai tr v dܧi triu i ca vua Hr
C, nhng ǥc quyn ny b tܧc mt. Rma c th b nhim
hay cch chc v thܮng t ty h, th nn v thܮng t ang
ti chc d c thi Ƕ ly phc i vi Rma. D vy dn
chng vn t lng tn knh ngܩi m coi h l trung gian chnh
thc gia Thin Cha v dn Ngܩi. Mi nm mt ln, v thܮng
t ܮc vo Ni Cc Thnh trong NJn th Nj lm l x ti cho
dn.
Vin qun c NJn th (Cv 4,1; 5,24) l ph t ca thܮng t trong phng t v thay mt thܮng t khi cn. ng ny cng coi sc an ninh trt t NJn th vi s tr gip ca cc Ƕi trܪng ton qun.
Cc t t cp dܧi sng thnh hay ri rc trong nܧc. Ngܩi ta ܧc chng c 7,200 t t. Mi nm h t v Girusalem vo dp l Vܮt Qua, l Ng Tun v l Lu. H cn chia lm 24 nhm, thay phin nhau phc v trong NJn th, mi nm hai ln, mi ln ko di mt tun (x. Lc 1,5.8-9). Cc t t sng nh ca l dng cng. T t th c ǩi sng sung tc hn; cn cc t t nhng ni khc sng nh thu thp phn, nhng thܩng vn phi lm mt ngh chn tay mi sng.
Cui cng l cc thy Lvi. H khng phi l t t nn khng ܮc c hnh phng t. H ch lo phn v ca ht, s dng nhc kh, gi ca, bo qun v bo v NJn th.
* Gii kinh s
y l nhng ngܩi sau nhiu nm nghin cu lu di tr
thnh nhng nh chuyn mn v Kinh Thnh. Mt s nh kinh s
l t t, nhng phn ln l gio dn ng h lp trܩng Pharisu.
H c uy tn v nh hܪng ln trong dn v trong thi lu y,
khi NJn th v triu nh sp ǰ, ngܩi ta ch trng ljn vic
hc hi v sng lut Cha. Cc kinh s l ngܩi gii thch v
p dng lut cho hon cnh mi. C th ni h l nhng ngܩi
k tc s nghip ca cc ngn s. H hܧng dn ǩi sng tinh
thn ca dn, cn t t ch yu ch lo phng t. Cc kinh s
c mt hi ܩng v cng lc h cng chim mt v th quan
trng hn trong thܮng hi ng Dothi bn cnh cc thܮng t
v k mc.
Cc kinh s a ra nhiu lut l chi li Nj gip con ngܩi lc no cng ܮc mi gi sng trung tn vi Thin Cha. Tuy nhin h cng d ri vo mt th c n lut hp hi, khin cho vic gi lut tr thnh gnh nng v lm cho ngܩi ta qun i ci ct yu ca lut. D sao chnh nh cc kinh s m Dothi gio cn tn ti sau bin c nm 70.
* Gii k mc
y l nhng ngܩi c a v trong x hi, h l nhng bc nin
trܪng hay ph ng. Tuy c chn trong thܮng hi ng nhng h
khng c nh hܪng l bao. V mun ܮc ti v nn h kh gn
b vi Rma cng nh vi cc thܮng t. Dܩng nh h thuc phi
Xac.
* Dn chng
a s l nng dn, th th cng hay tiu thng. C ngh b coi
l u nh ngh thuc da, c ngh b coi khinh nh ngh thu thu.
Cng c c hnh kht, trm cp v gi im Palttin vo
thi c Gisu. Ngܩi Dothi ܮc min thi hnh ngha v qun
s i vi lj quc. N l l giai cp b ngܮc i nht, nhng
cc n l gc Dothi thܩng ܮc i x t t hn v c th
ܮc tr t do sau su nm phc v.
trong nܧc v nht l hi ngoi, ngܩi ta thy c nhng ngܩi xin gia nhp o Dothi (Mt 23,15). Trܧc khi tr thnh tn tng, nam gii phi chu ct b, ܮc thanh ty v i dng l ti NJn th. S ph n tng gio lun ng hn n ng.
Palttin thi c Gisu, ngܩi ph n khng c gi bng nam gii. Th gii ca h ch l gia nh vi cc vic ni tr. H khng ܮc i hc c v mt o ln mt ǩi. H khng ܮc mi lm chng ti ta n cng nh khng ܮc ln ting trong cc nghi l phng t. H t khi i ra ngoi v nu c ra ngoi th thܩng Ƕi khn che u. Theo tp tc thi , ngܩi n ng khng nn nhn mt ph n c chng, cng khng nn tr chuyn hay cho hi mt ph n ngoi ܩng. Cc thiu n Dothi lp gia nh rt sm. H lm m hi lc 12 hay 13 tui v thܩng lm m cܧi khong mt nm sau. Ngܩi v c th b chng ly d ch v nhng l do khng ng g. Sau khi chng cht, ngܩi v ga phi ch xem ngܩi anh em chng c mun ly mnh khng, nu ngܩi ny khng mun, ngܩi v ga mi ܮc i ly chng khc. Chnh trong bi cnh m chng ta hiu hn mt s on Tin Mng nh Mt 22,23-32 v Lc 7,36-50. Vic c mt nhm ph n i theo c Gisu (Lc 8,2-3) hn l mt iu l thܩng vo thi .
d. Cc nhm tn gio
C bn nhm chnh:
* Nhm Xac
Nhm ny gm gii gio s cp cao, phn ln cc t t Girusalem
v nhiu k mc. Nt chung ca h l tnh bo th, h chng
li mi thay ǰi v mt thn hc, phng t hay chnh tr. H
c thi Ƕ ha hon vi ngܩi Rma, c th l Nj duy tr a
v, bng lc. Du sao cng ngy h cng xa ri dn chng, uy
tn ca h ch da trn chc v t t m h m nhn. Bi vy
khi NJn th sp ǰ nm 70, nhm ny cng bin mt khi lch
s.
Xt v mt gio thuyt, nhm Xac ph nhn thܪng pht ǩi sau v s phc sinh (Mt 22,23; Cv 23,6-8), bi h gn b vi quan nim truyn thng v m ph. H khng coi trng cc lut truyn khu nhu nhm Pharisu, nhng li ht sc trung thnh vi ngha en ca Kinh Thnh. H qu chung ǥc bit Ng Th hn mi sch thnh khc. c Gisu cng c ln tranh lun vi h v s phc sinh (Mc 12,18-27).
* Nhm Pharisu
y l mt nhm gm a s l dn thܩng thuc giai cp trung
lu, tuy cng c cc t t vng qu v cc thy Lvi tham d.
Khng phi mi ngܩi Pharisu NJu l kinh s, nhng hu nh mi
kinh s NJu l Pharisu. ngha ca t pharisaioi cn ܮc tranh
lun; nhin ngܩi cho rng n c ngha l "nhng k sng
tch bit", t c li gi "bit phi". Nhm
ny bt ngun t nhm nhng ngܩi o c (Hassidim) thi
Macab. Vo thi c Gisu, cc ngܩi Pharisu rt ܮc knh
trng v chnh ǩi sng o c ca h. H hp thnh nhng cng
on nh, ng kn. H chuyn cn suy nim Kinh Thnh v quyt
tm tun gi t m mi khon lut, thnh vn cng nh truyn
khu. So vi nhm Sac, h c tinh thn ci m hn v mt gio
l v gii thch Kinh Thnh. Khun mt ngܩi Pharisu ܮc m
t trong Tin Mng khng phn nh ht s thc v nhm ngܩi ny.
C l c Gisu lc cn b ܮc cc ngܩi Pharisu dy
gio l v cu nguyn hi ܩng Nadart. Hn c nhng
ngܩi Pharisu kiu hnh v gi hnh, nhng thi Ƕ tܪng mnh
c th mua ܮc Nܧc tri bng cng trng v s thnh thin
ca mnh vn l thi Ƕ m chng ta c th ri vo.
* Nhm txn
Nm 1947 nh mt khm ph tnh c vng Cumran (ty bc Bin
Cht), ngܩi ta bit ljn s hin din ca mt nhm ngܩi Dothi,
sng chung vi nhau thnh cng on: c th l nhm txn
m s gia Dothi Gixph nhc ljn. C l nhm ny bt
ngun t thi Macab khi ngha. y l mt nhm ܮc t chc
ht sc cht ch v c tn ti trt t. H sng ngho kh,
vng phc nhng ngܩi lnh o v Ƕc thn. Nhng vic chnh
ca h hng ngy l: cu nguyn sng chiu. lao Ƕng chn tay,
thanh ty theo nghi thc v dnh mt phn ba m Nj hc hi Kinh
Thnh v cc ti liu ca cng on. Khm ph Cumran Nj li
cho ta nhiu bn chp tay qu gi v Kinh Thnh v cc ti liu
ca cng on. Cng c c mt h thng b cha nܧc dng cho
vic thanh ty.
Phi nhn nhn rng ǩi sng thnh thin ca nhm ny qu l mt a hoa p ca Dothi gio. Tuy h sng tch bit nhng y l mt cng on nng Ƕng, h mong Cha ljn nn sng trong cu nguyn v tit dc Nj chun b n Ngܩi. Theo cc tc gi xa nh s gia Gixph th nhm txn sng Ƕc thn hon ton. Tuy nhin ngܩi ta li tm thy nhng b xng ph n ngha a ca h v c nhng ti liu ni ljn vic kt hn mt v mt chng. D sao iu ny khng phi l khng gii thch ܮc: c th lc u, h nhn c cc cp v chng hay cho php kt hn, nhng dn dn h i ljn ch tit dc tuyt i. Nhm txn t coi mnh mi l con chu ch thc ca thܮng t Xac. i vi h, NJn th b cc t t lm u nn h t chi khng ljn NJn th. H mong Thin Cha ljn Nj thanh ty NJn th v ti lp mt nn phng t thanh sch. V mt chnh tr, h l nhng ngܩi Dothi yu nܧc. Nm 68 h lao mnh vo cuc chin chng Rma Nj ri chp nhn tht bi.
Chc c mt lin h no gia ng Gioan Ty Gi vi nhm txn Cumran, v li ging ca ng c nhng nt tng t vi xc tn ca nhm ny: ng Msia gn ljn, s cn thit ca vic thanh ty, s kinh khng ca ngy thnh n sp ging xung... Chng r c Gisu c bit ljn nhm ngܩi Cumran khng, nhng phi nhn rng gio l ca Ngi khc vi gio l ca h mt im kh quan trng, l tnh ph qut ca n cu Ƕ. Khi cm nhn ܮc tnh yu Thin Cha th ngܩi txn quay ra cm th nhng k ti li, ngoi gio cng nh Dothi, v mong ngy Thin Cha tiu dit tt c nhng k v o trn mt t. Cn c Gisu li nhn mnh ljn lng thng xt ca Thin Cha i vi ti nhn.
* Nhm Samari
Dn Samari l mt nhm ngܩi c gc Dothi, nhng sau cuc lu
y nm 722 trܧc CN, h tr thnh mt dn c pha trn nhiu
sc dn ngoi. Sau nhiu bin c lch s ng tic, dn Samari
vi dn Dothi nui mi th ght ln nhau. Ngܩi Dothi coi ngܩi
Samari l lc gio v t chi c s lin h vi h (x Ga 4,9).
Ngܩi Samari khng th phܮng Girusalem, nhng trn ni Garidim,
v h ch nhn nhn Ng Th m thi. Thi Ƕ ca c Gisu i
vi nhm ngܩi ny tht l khc thܩng trong bi cnh thi y
(Lc 10,33; 17,16; Ga 4,5-40). Samari cng tr nn phn t ܮc
rao ging Tin Mng (Cv 8,5-25).
e. n th, hi ܩng v cc ngy i
l
* n th
Vo thi c Gisu, NJn th tri qua mt lch s di. n
th u tin do vua Salmn xy b qun Babylon ph hy nm
587 trܧc CN. Sau khi thot khi cnh lu y tr v, ngܩi ta
xy NJn th th hai nh hn (520-515 trܧc CN). n th vua Hr
C, NJn th ܮc trng tu v ni rng: cng trnh bt u nm
20 trܧc CN, mi ljn nm 64 sau CN mi hon tt, nhng su nm
sau NJn th li b ph hy hon ton. n th c nhiu tin
nh. Ln hn c l tin nh dn ngoi, ni y ngܩi ta bun
bn sc vt v ǰi tin Nj dng cng NJn th (x. Ga 2,14). Mt
lan can bng ngn tin nh ny vi tin nh ph n, ngܩi
ngoi gio vܮt qua s b x t (x. Cv 21,28). Ri ljn tin nh
traen dnh cho nam gii. Sau cng l tin nh t t, gia c
bn th dng l ton thiu, cao 7,5 mt, mi cnh di 25 mt.
y l ni dng cc vt hy sinh, ǥc bit l "hy sinh vnh
vin" gm vic dng mt con chin vo bui sng v bui
chiu mi ngy. Cui cung l phn quan trng nht ca NJn th
gm Ni Thnh v Ni Cc Thnh. Ni Thnh (Hkal) c bn th
dng hng (x. Lc 1,9.11), bn dng bnh trng hin v chn n
by ngn. i qua mt bc mn l vo Ni Cc Thnh (Debir). trܧc
kia, trong NJn th do vua Salmn xy, Ni Cc Thnh l ni ǥt
Hm Bia Giao Чc. T nm 587 trܧc CN, Hm Bia khng cn na nn
Ni Cc thnh hon ton Nj trng. Ngܩi Dothi tin rng y l
ni Thin Cha hin din cch ǥc bit, ch c thܮng t ti
chc mi ܮc vo mi nm mt ln trong dp l x ti.
n th l trung tm ǩi sng phng t ca dn Dothi, nn vic NJn th b ph hy l mt mt mt khng g b ǡp ni. T 20 tui, mi ngܩi Dothi phi nam NJu phi np thu NJn th. i hnh hng ln Girusalem vo ba dp i l l mt nim vui ln cho nhng ngܩi m o.
* Hi ܩng
Hin nay ngܩi ta cho rng t thi lu y Babylon, v NJn th
khng cn na, nn bt u xut hin cc hi ܩng. T
cc hi ܩng pht trin nhanh trong nܧc cng nh hi ngoi.
Mi cng on Dothi NJu c hi ܩng. cc thnh ph ln
c nhiu hi ܩng.
Hi ܩng l mt cn nh hnh ch nht, hܧng v Girusalem. Phng t hi ܩng ch yu l ngy sabt, gm c cu nguyn v džc Kinh Thnh: ngܩi ta džc Kinh Thnh bng ting Hpri, ri džc bn dch bng ting Aram (Targum), sau l bi ging nhm gii thch v p dng vo cuc sng (Lc 4,16-21). ng trܪng hi ܩng c nhim v t chc phng v, ch nh ngܩi džc sch thnh v mi nhng ngܩi c kh nng ln gii thch (x Cv 13,15).
Vai tr ca hi ܩng rt quan trng; ǥc bit sau nm 70, khi khng cn NJn th na, n tr thnh ni sinh hot ca o Dothi. Hi ܩng khng nhng l ni phng t, m cn l trܩng hc v l trung tm vn ha. Chnh nh hi ܩng m nim tin ca ngܩi Dothi ܮc duy tr v lng o c ܮc nui dܫng.
* Cc ngy i l
C ba dp l ln hng nm k nim nhng ln Thin Cha can thip
trong lch s Nj gii phng dn Ngܩi. l l Vܮt Qua, l
Ng Tun v l Lu. Trong cc l ny, trn nguyn tc, mi
ngܩi Dothi phi nam phi i hnh hng Girusalem.
L Vܮt Qua l l trng hn c, ko di trn mt tun. Chiu ngy 14 thng Nixan (khong thng ba, thng t dng lch), ngܩi ta st t chin ti NJn th, ri t t s ly mu chin m ǰ dܧi chn bn th. Khi m xung, ngܩi ta s n tic chin vܮt qua theo gia nh hay theo nhm. L Vܮt Qua ܮc c hnh nh mt cuc tܪng nim nhm gip mi ngܩi sng li kinh nghim ca cha ng h xa kia ܮc gii phng khi Aicp. Trong ba tic Vܮt Qua ngܩi ta n tht chin vi bnh khng men v rau ǡng. Ngoi ra ngܩi ta cng ung vi nhau bn chn rܮu ܮc v ch ta ba tic chc lnh. Trong bu kh linh thnh ca ba n ǥc bit ny, v ch ta s k li bin c Xut Hnh. Lc tic gn tn, ngܩi ta džc cc thnh vnh ca ngi (Hallel) tc l Tv 113-118.
Khi nh li cuc gii phng xa, ngܩi ta hy vng Cha s gii phng dn Ngܩi trong tng lai. Chnh v l Vܮt Qua l mt l c th khi dy lng i quc v v s ngܩi ǰ v Girusalem rt ng (khong 200,000 ngܩi), nn dp ny chnh quyn Rma canh phng cn mt hn nhiu Nj trnh bo lon.
L Ng Tun ܮc c hnh 50 ngy sau l Vܮt Qua. Nguyn thy y l l ma gt, ngܩi ta dng cho Cha nhng ca u ma (Xh 23,16). Sau ny l Ng Tun (cn ܮc gi l l Cc Tun Xh 34,22) tr thnh mt l tܪng nim vic Cha ban giao ܧc v lut trn ni Xinai. Tht l ngha khi chnh trong ngy l Ng Tun ca ngܩi Dothi m Thnh Thn ܮc ban xung Nj kt thc cuc Vܮt Qua ca Cha Kit (Cv 2).
L Lu nguyn thy l l thu hoch nhng hoa tri ca rung ng (Xh 23,16). S gia Gixph cho rng y l l thnh nht v trng nht ca ngܩi Dothi. L ny c hnh vo ma thu, khi v thu hoch kt thc (Lv 23,39), tri cy ܮc hi xong. Khch hnh hng dng ln nhng ci lu, h trong by ngy Nj nh li thi gian sng trong sa mc (Lv 23,42-43). Ngoi ra c nhiu cuc rܧc tng bng, ngܩi ta pht cnh l vn tu (lulab) Nj tung h. Mi ngy cc t t i rܧc nܧc h Sila em v rܧi ln bn th. Bui ti, tin nh ph n rc r nh n, c ca ma sut m. Tin Mng Gioan minh nhin ni ljn l ny 7,2 v c l m ch ljn l y 7,37-38 v 8,12.
Ngoi ba i l trn cn nhng l khc nh l X Ti, l Cung Hin NJn th (x. Ga 10,22) v l Tn Nin. Ngy sabt l ngy cu nguyn v ngh ngi, ngng mi cng vic sau su ngy lao Ƕng. Ngy sabt bt u t chiu th su ljn chiu th by, l ngy thnh hin cho Thin Cha. c Gisu khng coi thܩng ngy sabt, Ngܩi ch phn i mt li hiu hp hi v ngy l ny, bi l ngy sabt cng l ngy sng cho tha nhn (Mt 12,12).
Thnh Girnim khng nh: "Khng bit Kinh Thnh l khng bit c Kit". Khng nh cn ph hp hn bit bao i vi Tn Чc ljn ni ta c th ni: khng bit Tn Чc, khng bit bn sch Tin Mng, l khng bit c Kit. Bit c Kit tht l mi li tuyt vi m mi Kit hu ܧc ao c ܮc trong ǩi.
Cng ng Vatican II dnh chng cui ca Hin Ch v Mc Khi Nj ni v tm quan trng ca Kinh Thnh trong ǩi sng Gio Hi v ǩi sng ca tng Kit hu.
Cng ng mun li Cha ܮc trao gi ljn mi Kit hu thuc mi thi i, mi ngn ng (MK 22). y l mt iu mi m, v t th k XIII v nht l t th k XV, c khuynh hܧng khng khuyn khch vic dng Kinh Thnh bng ting bn x, v mun dnh ring cun Kinh Thnh cho nhng nh thn hc.
Dng mt hnh nh mnh m v su sc, Cng ng khng nh vic dn Cha ܮc dܫng nui bng bnh ban s sng t trn bn tic Li Cha v bn tic Mnh Cha Kit (MK 21). Nh th, Li Cha tht l lng thc hng ngy cho Kit hu, song song vi vic h ܮc nui dܫng bng bn tic Thnh Th.,P> Cng ng khuyn khch ǥc bit mi Kit hu džc Li Cha thܩng xuyn. Khi nghe džc Li Cha trong phng v th Cha Kit "hin din trong Li ca Ngܩi, v chnh Ngܩi ni khi ta džc Kinh Thnh trong Gio Hi" (PV 7). Vy khi Gio Hi džc Kinh Thnh, th lc Thin Cha ni vi Dn Ngܩi v c Kit loan bo Tin Mng cho Gio Hi (PV 33).
Tuy nhin, Cng ng cn khuyn khch tn hu džc Kinh Thnh mt cch ring t. y l mt hܧng mi ca lng o c Kit gio. Vic džc Kinh Thnh c mt v tr tri vܮt trong s cc vic o c.,P> Kinh Thnh l mt tp sch c, ngay b Tn Чc cng cch xa ta gn 20 th k. Chnh v th chng ta khng ngc nhin khi gp nhng on vn kh hiu v xa l vi nn vn ha ca ta. "Lng yu mn nng nn v sng Ƕng i vi Kinh Thnh" (PV 24) ܮc th hin qua vic hc hi khng ngng. Cc bi dn nhp, cc ghi ch, cc sch ch gii v nhng kha hc v Li Cha s gip ta rt nhiu Nj hiu ng v su v Li Cha trong truyn thng Gio Hi.
Thi Ƕ u tin ca ngܩi džc Li Cha l thi Ƕ c tin. Tin rng chnh qua on Kinh Thnh m ti ang suy nim hay chim nim, Thin Cha mun ng li vi ti: "Trong sch Thnh, Cha trn tri du dng ljn vi con ci Ngܩi v i vo cuc i thoi vi h" (MK 21). Nhng Nj c th i thoi, ta cn bit m lng lng nghe cch n cn v khim tn. Ting Cha ljn vi ti y, by gi; ting y c th khc vi nhng d nh ca ti v i ti bܧc vo mt cuc mo him ca lng tin ph thc. Cuc gp g vi Li Cha s soi sng cho tng c nhn cng nh cho c tp th trܧc nhng quyt nh v chn la trong hon cnh c th hm nay. Nh th suy nim Li Cha i chng ta phi dn thn bng c cuc ǩi.
c Li Cha vi thi Ƕ tin tܪng lng nghe l bt u cu nguyn. "Cu nguyn phi i i vi vic džc Kinh Thnh, Nj cuc i thoi gia Thin Cha v con ngܩi ܮc thit lp" (MK 25). D nhin cu nguyn khng nht thit phi ni ra li, nhng c th ch l s yn lng thm su ca ngܩi thy mnh sng trong tnh yu Cha.
Kinh Thnh s ch l m ch v hn nu Cha Thnh Thn khng ljn tc Ƕng trn ngܩi džc. Nh Ngܩi m mt bn vn c tr thnh lng thc nui dܫng cc tn hu mi cho ljn tn th. Nh Ngܩi m c Gisu lch s tr nn gn gi vi chng ta. Ngܩi s dn chng ta vo chn l trn vn. Vy Nj hiu ܮc mt bn vn do Thnh Thn linh hng, chng ta cng cn c Thnh Thn soi sng v thc y.
"i vi con ci Gio Hi, Kinh Thnh l sc mnh cho c tin ca h, l lng thc cho linh hn h, l ngun sui trong ngn v thܩng hng cho ǩi sng thing ling ca h" (MK 21).
Bn dch Tn Чc m bn ang cm trn tay l mt ng gp nh b cho nhu cu džc, suy nim v sng Li Cha trn qu hng Vit Nam, v trong Gio Hi.