Con ngöôøi thôøi nay ngaây ngaát tröôùc nhöõng vaät theå voâ cuøng nhoû vaø voâ cuøng lôùn trong vuõ truï. Hoï nghieân cöùu nhöõng haït töû nhoû beù nhaát vaø döï ñoaùn ñöôïc tuoåi cuûa vuõ truï. Ñoái vôùi nhieàu ngöôøi, vuõ truï mang daáu veát cuûa Thieân Chuùa, ñoù laø nôi Thieân Chuùa toû mình cho con ngöôøi (x. Rm 1,19-20). Nhöng hình aûnh Thieân Chuùa ta thaáy qua vuõ truï coøn nhieàu neùt chöa roõ raøng. Thieân Chuùa khoân ngoan vaø nhaân haäu khoâng chæ baèng loøng vôùi vieäc toû mình qua töï nhieân, Ngöôøi coøn muoán ngoõ lôøi vôùi con ngöôøi ñaõ ñöôïc döïng neân theo hình aûnh Ngöôøi vaø ñaõ gieo vaøo loøng hoï noãi khao khaùt khoân nguoâi laø ñöôïc nhìn thaáy Thieân Chuùa.
Ñeå toû mình cho toaøn theå nhaân loaïi, Ngöôøi ñaõ choïn moät nhoùm ngöôøi ñeå laøm thaønh moät daân toäc, daân Ítraen. Ngöôøi huaán luyeän hoï ñeå hoï caûm nhaän ñöôïc tình thöông cuûa Ngöôøi vaø ñaùp laïi baèng moät loøng trung tín saét son. Ngöôøi ñaõ ñi vaøo doøng lòch söû cuûa daân Ítraen ñeå maëc khaûi baèng Lôøi vaø baèng caùc bieán coá. Thöôû xöa, nhieàu laàn nhieàu caùch, Thieân Chuùa ñaõ noùi vôùi cha oâng chuùng ta qua caùc ngoân söù (Dt.1,1). Thieân Chuùa ñaõ noùi vôùi con ngöôøi qua con ngöôøi vaø baèng ngoân ngöõ loaøi ngöôøi. Nhöõng nghieân cöùu môùi veà ngöõ hoïc trong caùc thaäp nieân vöøa qua ñaõ laøm noåi baät taàm quan troïng cuûa ñoäng töø "noùi". Thaät vaäy, khi khaùm phaù ra nhöõng giaù trò ñoäc ñaùo cuûa ngoân ngöõ vaø nhöõng chieàu kích phong phuù cuûa noù, con ngöôøi môùi thaáy söï khoân ngoan cuûa Thieân Chuùa khi Ngöôøi muoán maïc khaûi baèng ngoân ngöõ loaøi ngöôøi.
Thieân Chuùa ñaõ noùi qua mieäng caùc ngoân söù, nhöng nhöõng lôøi ñoù laïi nhaèm chuaån bò cho Ngoâi Lôøi, Con cuûa Ngöôøi xuaát hieän vaøo thôøi vieân maõn. Ngay caû nhöõng bieán coá trong lòch söû daân Ítraen, tuy coù giaù trò vaø theá ñöùng rieâng bieät, nhöng laïi höôùng veà caùi saép ñeán. Chính Thieân Chuùa ñaõ ñaët trong moãi bieán coá moät maàm moáng sieâu vöôït chính mình, ñeå chuaån bò cho Bieán coá cuûa moïi bieán coá laø Ñöùc Kitoâ. Döôøng nhö, nhôø moät thôøi gian daøi suy tö, chính ngöôøi Do-thaùi cuõng nhaän ra ñieàu ñoù. Hoï thaáy raèng nhöõng bieán coá quaù khöù chæ laø söï bieåu loä moät phaàn yù ñònh cuûa Thieân Chuùa ôû moät caáp ñoä baát toaøn vaø caøng luùc Ngöôøi caøng maëc khaûi troïn veïn hôn yù ñònh cuûa Ngöôøi. Bieán coá xuaát Aicaäp höôùng ñeán vieäc giaûi phoùng con ngöôøi khoûi aùch noâ leä toäi loãi. Giao Öôùc Xinai baèng maùu nhöõng con boø höôùng ñeán moät giao öôùc môùi ñöôïc ghi khaéc trong loøng ngöôøi (Gr. 31,31-34). Ñaát höùa Canaan chæ laø hình boùng môø nhaït cuûa Thaønh Gieârusalem môùi. Ngay caû nhöõng nhaân vaát trong lòch söû nhö vua, ngoân söù, thuû laõnh, tö teá cuõng xuaát hieän nhö nhöõng ngöôøi doïn ñöôøng cho moät Ñaáng khaùc cao vöôït hôn hoï.
II. CAÙC SAÙCH TAÂN ÖÔÙC VAØ NHÖÕNG THEÅ VAÊN CHÍNH
Trong lòch söû daân Ítraen, Thieân Chuùa ñaõ laäp giao öôùc vôùi toå phuï AÙpraham (St. 15,18) vaø qua oâng Moâseâ, Ngöôøi ñaõ laäp giao öôùc vôùi caû daân toäc naøy (Xh. 24,8). Trong nieàm tin vaøo Ñöùc Gieâsu Kitoâ, caùc nhaø thaàn hoïc Kitoâ giaùo ñaàu tieân ñeàu coù chung moät xaùc tín, ñoù laø Ñöùc Gieâsu khai môû giai ñoaïn chung cuïc cuûa lòch söû cöùu ñoä. Nôi Ngöôøi moïi lôøi höùa vôùi cha oâng ñöôïc thaønh töïu, vaø nieàm hy voïng töø bao ñôøi nay ñöôïc Thieân Chuùa cho thaønh hieän thöïc. Moät giao öôùc môùi ñaõ thaønh hình, giao öôùc trong maùu Ñöùc Kitoâ (1 Cr. 11,25), ñoå ra moät laàn laø ñuû (Dt. 9,23-26). Thaùnh Phaoloâ ñaõ goïi luaät Moâseâ laø giao öôùc cuõ (2 Cr 3,14). Giao öôùc cuõ vaø giao öôùc môùi coù moät söï duy nhaát, vì do cuøng moät Thieân Chuùa laø taùc giaû. Giao öôùc cuõ ñaït ñöôïc söï hoaøn taát vieân maõn cuûa mình nôi Ñöùc Gieâsu.
Caùc Kitoâ höõu theá heä ñaàu tieân, cuõng nhö caùc ngöôøi Dothaùi baây giôø, coi Kinh Thaùnh laø lôøi cuûa Thieân Chuùa; nhöng Kinh Thaùnh luùc ñoù môùi chæ laø phaàn maø ngaøy nay chuùng ta goïi laø Cöïu Öôùc thoâi. Phaûi ñôïi moät thôøi gian laâu sau, nhöõng saùch maø nay ta goïi laø caùc saùch Taân Öôùc môùi ñöôïc nhìn nhaän laø Lôøi Chuùa, ngang haøng vôùi caùc saùch khaùc cuûa Cöïu Öôùc. Chuùng ta seõ baøn veà dieãn tieán cuûa vieäc xaùc ñònh thö quy trong phaàn sau.
Taäp saùch Taân Öôùc goàm 27 cuoán, ñöôïc vieát baèng tieáng Hylaïp phoå thoâng trong thôøi baáy giôø. tuy goïi laø cuoán, nhöng thöïc ra coù nhöõng thö chæ daøi khoaûng moät hai trang (2 Gioan, 3 Gioan, Phileâmoân). Ta coù theå taïm chia caùc saùch Taân Öôùc laøm boán loaïi, döïa treân boán theå vaên khaùc nhau.
Boán saùch ñaàu tieân cuûa boä Taân Öôùc ñöôïc vieát theo theå vaên naøy, ñoù laø caùc saùch Tin Möøng (coøn goïi laø saùch Phuùc AÂm) theo thaùnh Mattheâu, thaùnh Maùccoâ, thaùnh Luca vaø thaùnh Gioan. "trong toaøn boä Kinh Thaùnh vaø thaäm chí ngay caû Taân Öôùc nöõa, caùc saùch Tin Möøng coù tính öu vieät treân heát, vì nhöõng saùch ñoù laø nhöõng chöùng töø tuyeät vôøi veà cuoäc ñôøi vaø lôøi giaùo huaán cuûa Ngoâi Lôøi nhaäp theå, Ñaáng Cöùu Ñoä chuùng ta" (MK 18). Coâng ñoàng Vaticanoâ II ñaõ coi caùc saùch Tin Möøng nhö nhöõng chöùng töø thaønh vaên cuûa caùc Toâng Ñoà hay cuûa nhöõng vò ñaõ soáng beân caùc Toâng Ñoà ghi cheùp laïi do ôn linh höùng cuûa Thaùnh Thaàn. Ñoù laø moät chöùng töø ñöùc tin mang hai ñaëc ñieåm sau ñaây. Tröôùc heát, chöùng töø naøy ñöôïc vieát laïi sau nhöõng bieán coá neàn taûng cuûa Kitoâ giaùo: phuïc sinh, thaêng thieân vaø hieän xuoáng. Caùc bieán coá naøy nhö nhöõng luoàng saùng chieáu doïi vaøo toaøn boä cuoäc ñôøi Ñöùc Gieâsu, khieán cho caùc Toâng Ñoà coù moät hieåu bieát thaâm traàm hôn veà caùc vieäc laøm vaø lôøi noùi cuûa Ngöôøi. Keá ñoù, chöùng töø naøy mang ñaäm neùt ñaëc thuø cuûa töøng taùc giaû. Khi soaïn thaûo caùc saùch Tin Möøng, moãi taùc giaû ñaõ phaûi choïn löïa nhöõng yeáu toá ñaõ ñöôïc truyeàn khaåu hay ñöôïc ghi laïi thaønh vaên, coäng theâm nhöõng hieåu bieát rieâng cuûa mình maø laøm neân moät taùc phaåm. Taùc phaåm naøy ñöôïc vieát cho moät giaùo ñoaøn nhaát ñònh vaø vôùi moät muïc ñích nhaát ñònh.
Coù moät caâu hoûi ñöôïc ñaët ra moät caùch gay gaét trong suoát theá kyû XX, ñoù laø caâu hoûi veà lòch söû tính cuûa caùc saùch Tin Möøng, hay noùi khaùc ñi: nhöõng gì caùc saùch Tin Möøng keå laïi coù thaät khoâng? Coâng ñoàng Vaticanoâ II ñaõ long troïng khaúng ñònh lòch söû tính cuûa caùc saùch Tin Möøng: caùc saùch naøy trung thaønh truyeàn laïi nhöõng gì Ñöùc Gieâsu thöïc söï ñaõ laøm vaø ñaõ daïy, caùc taùc giaû thaùnh luoân luoân truyeàn ñaït cho chuùng ta nhöõng ñieàu chaân thaät veà Ñöùc Gieâsu (x. MK 19). Nhöng vì caùc saùch Tin Möøng laø nhöõng chöùng töø ñöùc tin, neân ta ñöøng hieåu lòch söû tính ôû ñaây theo nghóa laø caùc taùc giaû ñaõ ghi aâm hay chuïp laïi nhöõng gì Ñöùc Gieâsu ñaõ noùi vaø laøm vaøo chính luùc xaûy ra. Caùc saùch Tin Möøng coøn coù moät beà daøy phong phuù hôn nhieàu. Ñoù vöøa laø chöùng töø veà Ñöùc Gieâsu lòch söû, vöøa laø chöùng töø veà nieàm tin cuûa caùc Toâng Ñoà sau phuïc sinh, vaø cuõng laø coâng trình soaïn thaûo cuûa caùc taùc giaû thaùnh.
Vaäy theå vaên Tin Möøng laø moät theå vaên ñaëc bieät, noù coù lòch söû tính nhöng laïi khoâng phaûi laø moät baøi phoùng söï hay töôøng thuaät taïi choã nhöõng gì ñang xaûy ra. Caùc saùch Tin Möøng ñöôïc vieát sau nhöõng naêm daøi nghieàn ngaãm, caàu nguyeän vaø soáng, khoâng phaûi cuûa moät caù nhaân, maø thöôøng laø cuûa caû moät coäng ñoaøn Giaùo Hoäi ñòa phöông. Boán saùch Tin Möøng laø boán caùi nhìn veà cuøng moät thöïc taïi laø Ñöùc Gieâsu, boán caùi nhìn khaùc nhau nhöng boå tuùc cho nhau, ñeå ta coù moät caùi nhìn troïn veïn veà Con Thieân Chuùa.
2. Theå vaên LÒCH SÖÛ TOÂN GIAÙO
Saùch Coâng Vuï Toâng Ñoà thuoäc theå vaên naøy. Saùch naøy keå laïi buoåi ñaàu cuûa Giaùo Hoäi vaø coâng cuoäc loan baùo Tin Möøng cho caùc daân toäc. Ñaây khoâng phaûi laø moät taøi lieäu thuaàn tuùy lòch söû nhö kieåu hoài kyù hay nieân söû, nhöng cuõng khoâng phaûi laø moät saùch giaùo lyù thuaàn tuùy, vì mang nhieàu yeáu toá lòch söû. Coù theå noùi Coâng Vuï laø moät lòch söû nhaèm giaùo huaán. Taùc giaû Luca ñaõ vieát saùch naøy cho nhöõng tín höõu goác daân ngoaïi ñeå noùi leân raèng söù ñieäp cöùu ñoä ñöôïc gôûi ñeán cho moïi ngöôøi, tröôùc heát laø ngöôøi Dothaùi, sau laø daân ngoaïi. Caùc dieãn töø chieám gaàn moät phaàn ba saùch Coâng Vuï, dó nhieân ñaây khoâng phaûi laø nguyeân vaên caùc baøi giaûng, bôûi vì chuùng quaù ngaén, laém khi laïi quaù gioáng nhau. Thaùnh Luca ñaõ soaïn ra nhöõng dieãn töø naøy döïa treân nhöõng yeáu toá trong caùc baøi giaûng cuûa caùc Toâng Ñoà. Coøn caùc trình thuaät cuõng ñöôïc ghi laïi moät caùch khaù töï do vì thôøi xöa caùc söû gia khoâng quaù baän taâm ñeán tính chính xaùc cuûa bieán coá xaûy ra. Luca cho chuùng ta moät hình aûnh toát ñeïp veà Giaùo Hoäi sô khai, oâng coá traùnh nhaéc ñeán nhöõng khía caïnh keùm ñeïp cuûa Giaùo Hoäi, nhö vuï baát ñoàng yù kieán giöõa hai Toâng Ñoà Pheâroâ vaø Phaoloâ ôû Antioâkhia (Gl 2,11-14) chaúng haïn. Theá neân coù leõ phaûi coi nhöõng baûn toùm löôïc ôû Cv 2,42-47; 4,32-35; 5,12-16 laø nhöõng böùc hoïa lyù töôûng hôn laø moät moâ taû veà thöïc taïi cuûa Giaùo Hoäi ôû Gieârusalem.
3. Theå vaên THÖ TOÂN GIAÙO CHÍNH THÖÙC
Taân Öôùc coù 21 laù thö, moät soá lôùn cuûa thaùnh Phaoloâ, soá coøn laïi cuûa caùc vò Toâng Ñoà khaùc. Ñaây laø nhöõng laù thö thöïc söï vì ñöôïc göûi ñeán cho nhöõng caù nhaân nhö Timoâtheâ, Titoâ, Phileâmoân, hay cho nhöõng Giaùo Hoäi ôû ñoù ñaây trong ñeá quoác Roâma. Caùc thö phaùt xuaát töø nhöõng hoaøn caûnh cuï theå, nhaèm ñaùp öùng nhöõng nhu caàu cuï theå nhö cuõng coá nieàm tin, khích leä trong côn baùch haïi, xaùc ñònh nhöõng ñieåm giaùo lyù, uoán naén nhöõng leäch laïc, ngaên ngöøa nhöõng sai laàm.. Caùc thö naøy thöôøng ñöôïc ñem ñoïc coâng khai trong buoåi hoïp coäng ñoaøn tín höõu (1 Tx 5,27), vaø cuõng coù theå ñöôïc trao ñoåi giöõa caùc Giaùo Hoäi (Cl 4,16). Vì caùc thö trong Taân Öôùc khoâng phaûi chæ laø nhöõng thö thuaàn tuùy rieâng tö, cuõng khoâng phaûi laø nhöõng luaän thö (eùpitre) theo kieåu cuûa caùc trieát gia Hylaïp, neân chuùng ta coù theå coi chuùng thuoäc veà theå vaên "thö toân giaùo chính thöùc". Ñaây laø taøi lieäu do moät nhoùm hay moät vò coù theá giaù göûi caùch chính thöùc vaø coâng khai cho nhöõng caù nhaân hay cho nhöõng coäng ñoaøn nhaát ñònh, nhaèm moät muïc ñích chuû yeáu coù tính toân giaùo.
Nhö caùc saùch Tin Möøng, caùc thö ñöôïc soaïn thaûo do ôn linh höùng cuûa Chuùa Thaùnh thaàn. Tuy khoâng coù nhöõng trình thuaät veà ñöùc Gieâsu nhöng caùc thö laïi "trình baøy caøng ngaøy caøng roõ hôn giaùo lyù ñích thöïc cuûa Ngöôøi" (MK 20). Coù theå noùi caùc thö phaûn aùnh vieäc soáng lôøi Chuùa cuûa caùc coäng ñoaøn daân Chuùa ôû theá kyû ñaàu, vôùi nhöõng khoù khaên rieâng; tuy nhieân ta vaãn coù theå khaùm phaù thaáy nôi caùc thö moät söù ñieäp luoân môùi meû cho ñöùc tin cuûa mình, mieãn laø bieát thích öùng söù ñieäp ñoù cho thôøi ñaïi mình ñang soáng.
Saùch cuoái cuøng trong boä Taân Öôùc laø saùch Khaûi Huyeàn. Ñaây laø moät theå vaên thònh haønh trong vaên chöông Dothaùi trong khoaûng thôøi gian hai theá kyû tröôùc ñeán moät theá kyû sau CN. Theå vaên naøy söû duïng nhieàu hình aûnh, con soá, teân goïi vaø maøu saéc mang yù nghóa töôïng tröng. Ñeå hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa chuùng, ta caàn quy chieáu veà Cöïu Öôùc vaø caùc saùch Khaûi Huyeàn khaùc, chöù khoâng neân hieåu theo nghóa ñen. Saùch Khaûi Huyeàn ñöôïc vieát ñeå cuûng coá nieàm hy voïng caùc tín höõu ñang bò baùch haïi vì ñöùc tin. Taùc giaû saùch naøy ñaõ phaùc hoïa moät loaït nhöõng thò kieán coù tính töôïng tröng ñeå moâ taû cuoäc giao tranh trong vuõ truï giöõa söï thieän vaø söï aùc, giöõa Ñöùc Kitoâ vaø Xatan, cuoái cuøng Ñöùc Kitoâ vaø caùc thaùnh seõ toaøn thaéng. Ñoù laø ñoäng löïc giuùp ngöôøi tín höõu vöõng taâm ñôïi chôø söï can thieäp cuûa Thieân Chuùa. Nhö theá saùch Khaûi Huyeàn vaãn coù giaù trò cho moïi thôøi, vì lòch söû vaãn coøn laø cuoäc tranh chaáp cho ñeán ngaøy Ñöùc Kitoâ trôû laïi. Tuy nhieân chuùng ta phaûi traùnh thaùi ñoä coi saùch naøy nhö moät thöù "Saám Traïng Trình" vaø ñem aùp duïng vaøo nhöõng bieán coá lòch söû ñang hay seõ xaûy ra treân theá giôùi.
III. THÖ QUY TAÂN ÖÔÙC VAØ CAÙC
SAÙCH NGUÏY THÖ
Nhö ñaõ noùi ôû treân, caùc Kitoâ höõu thôøi sô khai coi boä saùch thaùnh cuûa Dothaùi giaùo laø boä Kinh Thaùnh duy nhaát maø hoï toân kính. Trong khoaûng moät theá kyû ñaàu cuûa Kitoâ giaùo (30-130 sao CN), boä saùch naøy khoâng heà ñöôïc goïi laø caùc saùch Cöïu Öôùc, bôûi leõ boä Taân Öôùc chöa thaønh hình. Ngaøy nay, caùc Kitoâ höõu, duø laø coâng giaùo, chính thoáng hay tin laønh, ñeàu nhìn nhaän 27 saùch trong boä Taân Öôùc laø saùch thaùnh, laø Kinh Thaùnh, coù giaù trò nhö hay thaäm chí coøn hôn caû boä saùch thaùnh maø ngöôøi Dothaùi quen goïi laø "Luaät vaø caùc ngoân söù". Ñeå Giaùo Hoäi Ñoâng Phöông vaø Taây Phöông ñi tôùi vieäc nhìn nhaän naøy, caàn caû moät thôøi gian daøi maáy theá kyû. Chuùng ta khoâng ghi laïi ñaây nhöõng dieãn bieán phöùc taïp cuûa lòch söû, chæ phaùc thaûo moät vaøi neùt chính.
Treân heát laø vò trí trung taâm cuûa Ñöùc Gieâsu trong Kitoâ giaùo. Taát caû ñeàu quy veà Ngöôøi, nhöõng lôøi noùi vaø vieäc laøm cuûa Ngöôøi baøy toû khuoân maët cuûa chính Thieân Chuùa ôû moät möùc ñoä sieâu vieät chöa töøng thaáy. Sau khi Ñöùc Gieâsu veà trôøi, nhòp caàu duy nhaát noái lieàn caùc Kitoâ höõu vôùi Ñöùc Gieâsu laø caùc Toâng Ñoà, nhöõng chöùng nhaân veà toaøn boä cuoäc ñôøi traàn theá cuûa Ngöôøi. Caùc Toâng Ñoà chuû yeáu laøm chöùng baèng lôøi rao giaûng (Cv 6,2-4; Rm 10,14-15), nhôø ñoù ñöùc tin ñöôïc khôi daäy vaø nuoâi döôõng trong loøng caùc tín höõu.
Coù hai yeáu toá khieán cho caùc Kitoâ höõu nghó ñeán chuyeän phaûi vieát laïi nhöõng chöùng töø veà Ñöùc Gieâsu. Tröôùc heát laø söï baønh tröôùng cuûa Kitoâ giaùo sau quyeát ñònh cuûa hoäi nghò ôû Gieârusalem naêm 49 (Cv 15). Caû moät theá giôùi bao la cuûa daân ngoaïi môû ra, Giaùo Hoäi khoâng coøn chæ ñoùng khung ôû quanh Gieârusalem, nhöng ñaõ vöôn tôùi nhöõng mieàn xa taép. Caùc Toâng Ñoà phaûi lieân tuïc ñi nhieàu nôi neân vieäc lieân laïc baèng thö töø vôùi caùc Giaùo Hoäi trôû neân caàn thieát. Caùc thö cuûa thaùnh Phaoloâ laø moät thí duï veà vieäc naøy. Keá ñoù laø vieäc caùc Toâng Ñoà daàn daàn trôû neân giaø yeáu vaø qua ñôøi. Laøm sao baûo toàn ñöôïc nhöõng chöùng töø veà lôøi noùi vaø vieäc laøm cuûa Ñöùc Gieâsu? Hôn nöõa, nhu caàu huaán giaùo cuõng ñoøi hoûi vieäc saép xeáp laïi nhöõng chöùng töø truyeàn khaåu cho coù heä thoáng. Theá neân ñaõ coù nhöõng söu taäp, truyeàn khaåu cuõng nhö thaønh vaên; ñaây laø nhöõng chaát lieäu cho caùc taùc giaû vieát Tin Möøng sau naøy.
Trong khoaûng thôøi gian hôn moät theá kyû, ñaõ xuaát hieän nhieàu taùc phaåm cuûa caùc Kitoâ höõu. Vaán ñeà ñöôïc ñaët ra roõ neùt töø giöõa theá kyû II laø vaán ñeà xaùc ñònh xem ñaâu laø danh saùch nhöõng taùc phaåm caàn ñöôïc baûo toàn vaø coi nhö saùch thaùnh, noùi caùch khaùc, ñoù laø xaùc ñònh thö quy cuûa Taân Öôùc. Coù moät vaøi tieâu chuaån höôùng daãn coâng vieäc naøy:
Sau ñaây laø moät vaøi thôøi ñieåm ñaëc bieät trong lòch söû hình thaønh thö quy:
Ta thaáy moät taùc phaåm ñöôïc nhaän vaøo thö quy vì noù laø baûn vaên ñöôïc linh höùng, nhöng ta chæ bieát chaéc chaén laø noù ñöôïc linh höùng khi noù ñöôïc nhaän vaøo thö quy. Giaùo Hoäi tröôùc khi nhaän vaøo ñaõ phaûi suy nghó veà truyeàn thoáng ñöôïc coi laø baét nguoàn töø caùc Toâng Ñoà, ñoù laø tieâu chuaån ñeå choïn löïa.
Khi thö quy ñöôïc xaùc ñònh, moät soá lôùn taùc phaåm khoâng ñöôïc keå vaøo thö quy naøy. trong ñoù coù caû nhöõng taùc phaåm noåi tieáng, thaäm chí ñaõ töøng ñöôïc moät soá vò coù thaåm quyeàn coâng nhaän laø saùch thaùnh, nhö saùch Giaùo Huaán cuûa möôøi hai Toâng Ñoà (cuoái theá kyû I hay ñaàu theá kyû II), Ngöôøi Muïc Töû cuûa Heùcmaùt (ñaàu theá kyû II, Roâma), thö cuûa Banaba, hai thö cuûa Côleâmenteâ. Caùc taùc phaåm naøy ñöôïc baûo toàn caån thaän vaø ngaøy nay vaãn ñöôïc xeáp vaøo caùc taùc phaåm coù giaù trò cuûa Giaùo Hoäi buoåi ñaàu.
Nhöng cuõng coù nhöõng taùc phaåm khaùc bò loaïi boû, khoâng ñöôïc Giaùo Hoäi duøng laøm neàn taûng cho giaùo lyù cuûa mình, vaø vì theá khoâng ñöôïc duøng trong phuïng vuï, ta quen goïi laø nguïy thö. Nguïy thö coù hình thöùc vaø noäi dung khaù gaàn vôùi caùc saùch Taân Öôùc. Tuy nhieân cuõng phaûi nhaän laø moät soá nguïy thö coù chöùa ñöïng nhöõng sai laïc veà giaùo lyù, thí duï nghieâng veà aûo thaân thuyeát (doceùtisme, thuyeát naøy khoâng nhìn nhaän nhaân tính cuûa Ñöùc Kitoâ) hay baøi baùc hoân nhaân. Phaàn nhieàu caùc nguïy thö ñeàu aån döôùi danh nghóa caùc vò Toâng ñoà.
Ta coù theå chia caùc nguïy thö thaønh boán loaïi nhö caùc saùch trong Taân Öôùc:
Hieân nay chuùng ta khoâng coøn giöõ ñöôïc moät baûn vaên Kinh Thaùnh naøo do chính taùc giaû vieát, hay noùi khaùc ñi, baûn vaên goác khoâng coøn nöõa. Tuy nhieân chuùng ta laïi coù raát nhieàu baûn cheùp Taân Öôùc baèng tieáng Hylaïp vaø nhöõng baûn dòch Taân Öôùc coå baèng nhieàu thöù tieáng khaùc nhau. Ñaây laø nhöõng baûn cheùp tay thuoäc nhieàu theá kyû tröôùc khi xuaát hieän kyõ thuaät in. Caùc baûn cheùp naøy hieän ñang naèm raûi raùc ôû caùc thö vieän treân theá giôùi.
Caùc baûn cheùp tay Taân Öôùc ñöôïc vieát treân giaáy coùi hay giaáy da.
Baûn P52 (Papyrus Rylands) chæ goàm Ga 18,31-33.37-38. Ñaây laø baûn cheùp Taân Öôùc coå nhaát hieän coù. Noù ñöôïc cheùp khoaûng naêm 135, nay ñöôïc löu tröõ taïi thö vieän John Rylands (Anh).
Baûn P46, khoaûng naêm 200, goàm coù caùc thö cuûa thaùnh Phaoloâ, tröø nhöõng thö muïc vuï. Baûn naøy goàm 86 tôø giaáy coùi ñöôïc ñoùng laïi thaønh taäp (codex).
Baûn Vaticanoâ (Codex Vaticanus) mang kyù hieäu laø B, ñöôïc cheùp vaøo theá kyû IV. Baûn naøy baèng tieáng Hylaïp goàm caû Cöïu Öôùc laãn Taân Öôùc, nhöng Taân Öôùc thì bò thaát laïc phaàn cuoái. Hieän ñöôïc löu tröõ taïi thö vieän Vaticanoâ.
Baûn Xinai (Codex Sinaiticus), theá kyû IV, tìm thaáy taïi Tu vieän thaùnh Catarina ôû nuùi Xinai vaøo naêm 1844. Baûn naøy cuõng baèng tieáng Hylaïp goàm moät phaàn Cöïu Öôùc vaø toaøn boä Taân Öôùc, thaäm chí coøn theâm Thö cuûa Banaba vaø moät phaàn taùc phaåm Ngöôøi Muïc Töû cuûa Heùcmaùt. Baûn naøy mang kyù hieäu laø S, hieän ñeå taïi Luaân Ñoân.
Ñaây laø hai baûn noåi tieáng hôn caû trong soá khoaûng 250 baûn chöõ hoa cheùp treân giaáy da, trong khoaûng töø theá kyû III ñeán theá kyû X.
Nhö ñaõ noùi ôû treân, caùc baûn cheùp tay hieän coù theå chæ laø nhöõng baûn sao hay baûn dòch töø baûn goác; chuùng cuõng coù theå chæ laø nhöõng baûn cheùp laïi töø caùc baûn sao. Khi ñoái chieáu nhöõng baûn cheùp tay Taân Öôùc hieän coù vôùi nhau, ta thaáy chuùng coù khaù nhieàu ñieåm dò bieät, cuõng goïi laø dò baûn. Phaàn lôùn laø nhöõng dò bieät nhoû lieân quan ñeán caùc chi tieát vaên phaïm, töø vöïng hay traät töï caùc töø trong caâu. Tuy nhieân cuõng coù nhöõng dò bieät quan troïng, coù aûnh höôûng ñeán yù nghóa cuûa caû ñoaïn.
Caùc dò bieät treân ñaây baét nguoàn töø nhieàu nguyeân nhaân. Tröôùc heát, baûn vaên goác cuûa Taân Öôùc ñaõ ñöôïc caùc kyù luïc sao ñi cheùp laïi nhieàu laàn trong bao theá kyû. Khi sao cheùp, khoù traùnh khoûi nhöõng sai soùt vì baát caån hay vì thieáu khaû naêng. Theâm vaøo ñoù coù nhöõng kyù luïc, do yù höôùng toát, ñaõ ñoâi khi söûa ñoåi baûn vaên maãu maø hoï cho laø vieát sai, vieát khoâng hay, hoaëc thieáu roõ raøng veà maët thaàn hoïc. Ngoaøi ra, khi duøng caùc trích ñoaïn Taân Öôùc trong phuïng vuï, ngöôøi ta cuõng thöôøng laøm cho chuùng trôû neân deã ñoïc hôn, hay dung hoøa chuùng vôùi baûn vaên song song cuûa moät taùc giaû khaùc trong Taân Öôùc.
Nhö theá Lôøi Chuùa trong boä saùch Taân Öôùc cuõng chòu moät soá phaän nhö nhöõng taøi lieäu coå khaùc, ñoù laø bò bieán ñoåi ít nhieàu qua doøng thôøi gian. Nhieâm vuï cuûa khoa pheâ bình baûn vaên laø phuïc cheá, taùi taïo laïi hình thöùc nguyeân thuûy cuûa baûn vaên goác baèng caùch döïa vaøo nhöõng baûn cheùp tay hieän coù.
1. Tröôùc heát laø thu thaäp moïi baûn Taân Öôùc cheùp tay, caû nhöõng baûn Hylaïp laãn nhöõng baûn dòch coå baèng tieáng Latinh, Xyria, hay Aicaäp v.v... Ñoâi khi coù nhöõng baûn dòch laïi saùt vôùi baûn goác hôn caû baûn Xinai hay baûn Vaticanoâ, bôûi leõ chuùng ñöôïc dòch töø caùc baûn Hylaïp coøn coå hôn hai baûn naøy.
Caùc giaùo phuï thöôøng trích daãn Taân Öôùc trong caùc taùc phaåm cuûa mình. Nhöõng trích daãn naøy cuõng coù theå giuùp khoa pheâ bình tìm laïi ñöôïc baûn vaên Taân Öôùc ôû tình traïng raát gaàn vôùi baûn goác.
Tuy nhieân, döïa vaøo caùc baûn dòch coå hay caùc trích daãn cuûa caùc giaùo phuï ñeå mong tìm laïi baûn vaên goác laø moät vieäc teá nhò. Ñoïc moät töø trong baûn dòch, chuùng ta khoâng deã bieát chaéc ñöôïc töø töông öùng baèng tieáng Hylaïp trong baûn goác. Coøn nhöõng trích daãn thì quaù ngaén vaø nhaát laø caùc giaùo phuï laïi thöôøng trích daãn döïa theo trí nhôù chöù khoâng trích nguyeân vaên.
2. Sau khi ñaõ thu thaäp caùc taøi lieäu treân ñaây, khoa pheâ bình baûn vaên seõ coá gaéng saép xeáp laïi ñeå tieän duïng cho vieäc tieáp caän vôùi nguyeân baûn. Caùc nhaø chuyeân moân nhaän thaáy raèng caùc baûn cheùp tay hieän coù tuy nhieàu, nhöng coù theå chia thaønh moät soá nhoùm chính. Moãi nhoùm töôïng tröng cho moät loaïi baûn vaên maø ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc nguoàn goác cuûa noù moät caùch töông ñoái chaéc chaén. Sau ñaây laø ba loaïi baûn vaên chính yeáu:
Vaäy vaán ñeà laø phaûi phaân loaïi vaø löôïng giaù caùc baûn vaên, cuõng nhö xaùc ñònh vò trí cuûa chuùng trong khoâng gian vaø thôøi gian. Nhôø ñoù ta coù theå nhaän ra ñaâu laø nhöõng hình thöùc coå nhaát cuûa baûn vaên, nghóa laø nhöõng hình thöùc deã gaàn vôùi baûn goác hôn.
3. Coâng vieäc treân ñaây laø nhieäm vuï cuûa khoa pheâ bình ngoaïi taïi (critique externe). Khoa naøy coøn caàn söï trôï giuùp cuûa khoa pheâ bình noäi taïi nöõa (critique interne). Tröôùc nhöõng dò baûn, töùc laø nhöõng choã maø caùc baûn cheùp khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau, khoa naøy seõ giuùp ta choïn dò baûn naøo coù khaû naêng gaàn vôùi baûn goác hôn, nhôø moät soá quy taéc. Sau ñaây laø moät vaøi quy taéc tieâu bieåu:
Nhöõng quy taéc treân ñaây khoâng coù tính tuyeät ñoái, neân caàn aùp duïng caùch uyeån chuyeån vaø thaän troïng, nhaát laø khi quy taéc naøy daãn ñeán moät keát luaän traùi vôùi quy taéc kia. Ñeå traùnh rôi vaøo thaùi ñoä chuû quan, ta chæ neân duøng khoa naøy nhö moät boå tuùc cho khoa pheâ bình ñaït ñöôïc trong khoaûng 150 naêm qua, hieän nay baûn vaên cuûa Taân Öôùc coù theå coi nhö ñaõ ñöôïc xaùc ñònh.
Boä Taân Öôùc ñaõ ñöôïc vieát ra trong moät hoaøn caûnh ñaëc bieät, vaøo luùc ñeá quoác Roâma ñang ñaët neàn ñoâ hoä treân nhieàu phaàn ñaát, trong ñoù coù xöù Paleùttin. Ñeå coù theå hieåu roõ caùc baûn vaên hôn, chuùng ta caàn bieát veà boái caûnh xaõ hoäi, chính trò, toân giaùo cuûa ñeá quoác Roâma cuõng nhö cuûa xöù Paleùttin, nôi Ñöùc Gieâsu, Ngoâi Lôøi laøm ngöôøi, ñaõ sinh soáng.
1. Ñeá quoác Roâma
Ñeá quoác Roâma laø moät ñeá quoác roäng lôùn, goàm nhöõng nöôùc vaây quanh
Ñòa trung Haûi. Ñeá quoác naøy tröïc tieáp keá thöøa ñeá quoác Hylaïp do
Aleâxanñeâ ñaïi ñeá gaây döïng neân. Tuy mang lôùp voû Roâma nhöng trong
thöïc chaát vaãn laø neàn vaên minh Hylaïp.
Ngoaøi vieäc thôø hoaøng ñeá, ngöôøi daân coøn thôø caùc thaàn khaùc. Tuy nhieân toân giaùo chæ giôùi haïn ôû vieäc teá töï. Ngöôøi ta daâng caùc saûn phaåm cuûa ñaát ñai hay saùt teá caùc thuù vaät. Moät phaàn con vaät ñöôïc thieâu treân baøn thôø, phaàn khaùc ñöôïc chia cho caùc tö teá vaø tín ñoà hay ñem baùn ngoaøi chôï (töø ñoù naûy sinh vaán ñeà coù ñöôïc pheùp mua thòt naøy ñeå aên khoâng, 1 Cr 8). Ñôøi soáng toân giaùo coøn thaám nhaäp vaøo caùc sinh hoaït cuûa moät ñoâ thò. Moãi thaønh phoá hay quoác gia thöôøng coù moät vò thaàn baûo trôï: thaàn Atheâna cuûa Athen, thaàn Ateâni cuûa EÂpheâxoâ, thaàn Baan cuûa Xyria...
Ngoaøi ra coøn phaûi keå ñeán caùc toân giaùo bí truyeàn, thí duï ñaïo thôø thaàn Ixít vaø OÂxirít. Ngöôøi muoán nhaäp ñaïo phaûi traûi qua nhöõng thöû thaùch roài môùi ñöôïc nhaän nghi thöùc khai taâm; qua nghi thöùc ñaày bí maät naøy, ngöôøi aáy ñöôïc coi nhö ñaõ böôùc vaøo cuoäc soáng môùi, ñöôïc thaàn hoùa nhôø tham döï vaøo söï soáng thaàn linh.
Cuoái cuøng, caùc heä thoáng trieát hoïc nhö chuû nghóa khoaùi laïc vaø chuû nghóa khaéc kyû cuõng ñöa ra nhöõng giaûi phaùp nhaèm giuùp con ngöôøi ñaït ñöôïc haïnh phuùc.
2. Xöù Paleùttin
Vaøo thôøi Ñöùc Gieâsu, vuøng ñaát Paleùttin goàm coù ba phaàn: Galileâ
ôû phía baéc, Samari ôû giöõa, vaø Giuñeâ ôû phía nam. Phía taây laø Ñòa
Trung Haûi, phía ñoâng laø doøng soâng Gioñan chaûy töø hoà Galileâ xuoáng
bieån cheát. Thieân Chuùa ñaõ choïn maûnh ñaát nhoû beù naøy laøm nôi dieãn
ra lòch söû cöùu ñoä toaøn theå nhaân loaïi. Con Thieân Chuùa ñaõ trôû
neân moät ngöôøi Dothaùi, ñaûm nhaän toaøn boä doøng lòch söû cuûa daân
toäc Ngöôøi, moät daân toäc sau khi bò löu ñaày ôû Babylon laïi rôi vaøo
söï thoáng trò cuûa ngöôøi Batö, roài ñeán ngöôøi Hylaïp vaø sau cung laø
ngöôøi Roâma.
a. Chính trò
Tröôùc vieäc vua Antioâkhoâ IV (175-164 tröôùc CN) xuùc phaïm ñeàn thôø,
anh em nhaø Macabeâ ñaõ vuøng leân khôûi nghóa vaø cuoá cuøng ñaõ giaønh
laïi ñöôïc ñoäc laäp cho ñaát nöôùc trong khoaûng gaàn moät theá kyû. Ñoù
laø trieàu ñaïi nhaø AÙtmoâneâ (142-63 tröôùc CN). Vaøo cuoái trieàu ñaïi
naøy, coù söï tranh giaønh quyeàn laøm vua vaø laøm thöôïng teá giöõa hai
anh em Hieáccanoâ vaø Aríttoâbuloâ, ñieàu naøy ñaõ neân côù cho töôùng
Pompeâ cuûa Roâma chieám thaønh thaùnh (naêm 63), môû ñaàu cho giai ñoaïn
Roâma ñoâ hoä.
Ñöùc Gieâsu môû maét chao ñôøi khi hoaøng ñeá Auguùttoâ ñaõ trò vì ñeá quoác Roâma ñöôïc 20 naêm, oâng naøy khai môû moät thôøi kyø töông ñoái oån ñònh treân toaøn phaàn ñaát cuûa ñeá quoác roäng hôn ba trieäu caây soá vuoâng.
Rieâng ôû Paleùttin, nghò vieân Roâma ñaõ ñaët Heâroâñeâ, coøn goïi laø Heâroâñeâ Caû, laøm vua töø naêm 40 tröôùc CN, nhöng phaûi ñôïi ñeán naêm 37 oâng naøy môùi chieám ñöôïc Gieârusalem vaø cai trò ôû ñoù. Heâroâñeâ khoâng phaûi laø ngöôøi Dothaùi, oâng ñaõ gieát nhöõng ngöôøi thaân vôùi nhaø AÙtmoâneâ ñeå baûo veä ngoâi vaøng. Cuõng vì tính ña nghi, oâng coøn gieát caû ngöôøi vôï Dothaùi laø baø Mariammeâ cuõng nhö ba trong soá caùc con trai cuûa oâng. Döôùi thôøi cuûa oâng, thöôïng hoäi ñoàng Dothaùi maát heát caû aûnh höôûng; chính oâng töï cho mình coù quyeàn boå nhieäm vaø caùch chöùc thöôïng teá. Khi Ñöùc Gieâsu sinh ra (vaøo naêm 6 hay 7 tröôùc CN) thì Heâroâñeâ ñaõ ôû vaøo nhöõng naêm cuoái ñôøi. Theo Tin Möøng Maùttheâu, Ngöôøi ñaõ phaûi troán qua Aicaäp vì bò Heâroâñeâ luøng baét (Mt 2,13). Coù nhieàu coâng trình ñöôïc xaây döïng ôû khaép nôi trong nöôùc döôùi thôøi Heâroâñeâ; nhaát laø töø naêm 20 tröôùc CN, oâng ñaõ cho truøng tu laïi ñeàn thôø nhoû beù ñöôïc xaây sau thôøi löu ñaøy (x. Mc 13,1).
Khi vua Heâroâñeâ qua ñôøi naêm 4 tröôùc CN, vöông quoác ñöôïc chia cho ba ngöôøi con trai. Heâroâñeâ Antipa ñöôïc laøm tieåu vöông vuøng Galileâ vaø vuøng Peâreâ (Lc 3,1). Chính oâng naøy ñaõ gieát Gioan Taåy Giaû vì Gioan khoâng chaáp nhaän vieäc oâng laáy vôï cuûa ngöôøi anh laø Heâroâñeâ Philíppheâ (Mt 14,4). OÂng cuõng laø ngöôøi nhuùng tay ít nhieàu vaøo vuï aùn Ñöùc Gieâsu (Lc 23,6-16). OÂng ñaõ xin Roâma phong vöông cho mình, nhöng roát cuoäc oâng ñaõ bò hoaøng ñeá Caligula caát chöùc naêm 39 sau CN. Ngöôøi con khaùc laø Philíppheâ (khoâng phaûi laø Heâroâñeâ Philíppheâ) ñöôïc laøm tieåu vöông caùc vuøng Ñoâng Baéc cuûa hoà Galileâ (coøn goïi laø hoà Tibeâria). Cuoái cuøng laø AÙckheâlao (Mt 2,22), ngöôøi maø vua Heâroâñeâ Caû muoán truyeàn ngoâi vua cho, nhöng Roâma khoâng chaáp thuaän, chæ cho oâng cai quaûn vuøng Giuñeâ, Samari vaø Iñumeâ. Vì bò ngöôøi Dothaùi vaø Samari khieáu naïi, AÙckheâlao ñaõ bò Roâma haï beä naêm 6 sau CN. Phaàn laõnh thoå cuûa oâng ñöôïc giao cho toång traán Roâma, töø ñaây cheá ñoä cai trò tröïc tieáp cuûa ngöôøi Roâma ñöôïc thieát laäp treân ñaát Giuñeâ.
Trong soá caùc toång traán ñaàu tieân, phaûi keå ñeán Philatoâ (26-36 sau CN), oâng naøy chòu traùch nhieäm veà caùi cheát cuûa Ñöùc Gieâsu xaûy ra vaøo naêm 30. OÂng bò ngöôøi Dothaùi caêm gheùt vì coù nhöõng haønh vi khieâu khích, coi thöôøng toân giaùo cuûa hoï. Sau vuï ra leänh taøn saùt nhieàu ngöôøi xöù Samari, Philatoâ bò caùch chöùc. Khi Côlauñioâ leân laøm hoaøng ñeá vaøo naêm 41, oâng deïp boû chöùc toång traán vaø ñöa moät ngöôøi baïn oâng laø chaùu cuûa Heâroâñeâ Caû leân laøm vua: ñoù laø vua AÙcríppa I, Paleùttin laïi trôû veà vôùi cheá ñoä toång traán vaø mang teân chính thöùc laø Giuñeâ. Coù hai vò toång traán lieân heä ít nhieàu ñeán Phaoloâ, ñoù laø Pheâlích (Cv 23,24) vaø Pheùttoâ, oâng naøy ñaõ göûi Phaoloâ ñeán Roâma ñeå ñöôïc xeùt xöû ôû ñoù vôùi tö caùch laø coâng daân Roâma (Cv 25,12).
Töø thôøi toång traán Pheâlích (52-60), caùc cuoäc noåi loaïn trong daân Dothaùi ñaõ trôû neân thöôøng xuyeân hôn vaø maûnh lieät hôn. Thaùng saùu naêm 66, cuoäc xung ñoät buøng noå vaø gaëp söï ñaøn aùp maïnh meõ cuûa ngöôøi Roâma. Vaøo leã Vöôït Qua naêm 70, töôùng Titoâ ñem boán quaân ñoaøn vaây haõm Gieârusalem. Thaùng taùm naêm 70, ñeàn thôø bò chieám vaø thieâu huûy. Töø ñoù Giuñeâ trôû thaønh moät tænh thuoäc hoaøng ñeá gioáng nhö tænh Xyria.
Chæ hôn nöûa theá kyû sau, ngöôøi Dothaùi laïi noåi daäy moät laàn nöõa (132-135) khi hoaøng ñeá Haùtrianoâ ban chieáu chæ caám vieäc caét bì. Cuoäc khôûi nghóa bò deïp tan sau khi ñaõ khaùng cöï aùc lieät vôùi quaân Roâma. Chính ôû vò trí cuõ cuûa ñeàn thôø, ngöôøi ta xaây moät ngoâi ñeàn kính thaàn Dôùt. Töø naêm 135, tænh Giuñeâ ñöôïc goïi laø tænh Xyria Paleùttin.
b. Kinh teá
Paleùttin coù dieän tích khoaûng 20,000 km vuoâng, vôùi daân soá thôøi
ñoù öôùc chöøng 600,000 ngöôøi. Doïc theo bôø bieån Ñòa Trung Haûi laø
nhöõng bình nguyeân maøu môõ. ÔÛ Galileâ cuõng nhö ôû vuøng Samari vaø
Giuñeâ, coù nhöõng cao nguyeân nhieàu soûi ñaù, khoâng thuaän lôïi cho
vieäc troàng troït vaø chaên nuoâi. Ngoaøi ra phaûi keå ñeán vuøng thung
luõng soâng Gioñan, coù choã thaáp hôn 200 meùt so vôùi maët bieån. Muøa
möa töø thaùng möôøi ñeán thaùng ba, nöôùc möa ñöôïc giöõ caån thaän ñeå
duøng trong muøa naéng.
Paleùttin laø moät nöôùc noâng nghieäp. Nguõ coác ñöôïc troàng chuû yeáu ôû Galileâ. Luùa mì, luùa maïch ôû ñaây coøn duøng ñeå cung öùng cho thuû ñoâ Gieârusalem, nhaát laø vaøo caùc dòp leã lôùn. Cuõng coù nhieàu loaïi caây aên traùi trong soá ñoù phaûi keå ñeán caây chaø laø ôû vuøng Gieârikhoâ. Caây vaû deã troàng vaø ñöôïc duøng ñeå xuaát khaåu. Caây nho troàng ôû khaép nôi trong nöôùc, vöøa cho traùi ñeå aên vöøa duøng ñeå laøm röôïu nho, moät soá ñoà uoáng thoâng duïng. Caây oâliu cuõng laø moät caây heát söùc quen thuoäc ôû Paleùttin, caây naøy cho daàu aên, daàu thôm vaø caû daàu duøng trong phuïng töï nöõa.
Ngaønh chaên nuoâi chieân, deâ, boø cuõng ñöôïc chuù troïng vì nhu caàu phuïng töï trong ñeàn thôø. Rieâng trong leã Vöôït Qua ñaõ caàn khoaûng 18,000 con chieân ñeå saùt teá. Ngöôøi ta duøng löøa ñeå chôû ngöôøi vaø ñoà, coøn boø ñeå keùo caày, keùo xe. Ngoaøi ra ngö nghieäp cuõng ñem laïi moät nguoàn lôïi ñaùng keå. Caù coù nhieàu ôû ven Ñòa trung Haûi, ôû caùc soâng raïch vaø nhaát laø ôû hoà Galileâ, quanh hoà naøy coù caû moät kyõ ngheä laøm caù khoâ baùn khaép nôi trong nöôùc.
Thöông maïi khoâng phaùt trieån maïnh, tröø ôû nhöõng ñoâ thò gaàn bieån nhö Gada, Xeâdareâ. ÔÛ caùc ñoâ thò môùi laäp, coù nhöõng cöûa tieäm vaø caû nhöõng ngaân haøng nöõa (x. Mt 25,27). Caùc cuoäc haønh höông veà thaùnh ñoâ cuõng coù taàm quan troïng veà thöông maïi, vì ñaây laø dòp trao ñoåi haøng hoùa giöõa ngöôøi trong nöôùc vôùi caùc kieàu daân haûi ngoaïi. Paleùttin nhaäp khaåu caùc maët haøng cao caáp nhö goã höông baù töø xöù Libaêng, höông lieäu vaø kim loaïi töø AÛraäp, vaûi voùc töø AÁn Ñoä... vaø xuaát khaåu thöïc phaåm, da thuoäc... Noùi chung coâng nghieäp chöa phaùt trieån, nhöng ngaønh tieåu thuû coâng laïi coù neùt khôûi saéc.
c. Caùc nhoùm xaõ hoäi
Vaøo thôøi Ñöùc Gieâsu, coù söï caùch bieät khaù lôùn giöõa nhöõng thaønh
phaàn trong xaõ hoäi. Coù moät thieåu soá giaøu coù, ñoù laø nhöõng ngöôøi
thuoäc doøng hoï Heâroâñeâ, nhöõng doøng toäc tö teá laâu ñôøi ôû Gieârusalem
vaø caùc tröôûng ty quan thueá. Ngöôïc laïi soá ngöôøi ngheøo chieám ña
soá. Nhaân daân bò ngöôøi Roâma baét phaûi chòu caûnh söu cao thueá naëng.
Nhieàu ngöôøi bò thaát nghieäp (Mt 20,1-7), nhieàu ngöôøi phaûi di cö ñi
nôi khaùc laøm aên. Cuõng coù moät giai caáp trung löu, nhöng soá naøy
khoâng ñaùng keå. Hoï laø nhöõng tö teá ôû vuøng queâ, thôï thuû coâng
hay chuû caùc noâng traïi nhoû. Sau ñaây chuùng ta seõ ñeà caäp ñeán moät
vaøi giai caáp ñieån hình trong xaõ hoäi Dothaùi.
* Giôùi tö teá
Ñöùng ñaàu giôùi tö teá laø vò thöôïng teá, vò naøy laø thuû laõnh cuûa
daân, laø taùc vieân chính trong phuïng töï ôû ñeàn thôø vaø laø ngöôøi
chuû toïa thöôïng hoäi ñoàng Dothaùi goàm 71 thaønh vieân. Tröôùc kia chöùc
vuï naøy ñöôïc trao theo loái cha truyeàn con noái vaø laøm ñeán maõn ñôøi.
Nhöng döôùi thôøi Roâma cai trò vaø döôùi trieàu ñaïi cuûa vua Heâroâñeâ
Caû, nhöõng ñaëc quyeàn naøy ñaõ bò töôùc maát. Roâma coù theå boå nhieäm
hay caùch chöùc vò thöôïng teá tuøy yù hoï, theá neân vò thöôïng teá ñang
taïi chöùc deã coù thaùi ñoä luïy phuïc ñoái vôùi Roâma. Duø vaäy daân
chuùng vaãn toû loøng toân kính ngöôøi maø coi hoï laø trung gian chính
thöùc giöõa Thieân Chuùa vaø daân Ngöôøi. Moãi naêm moät laàn, vò thöôïng
teá ñöôïc vaøo Nôi Cöïc Thaùnh trong ñeàn thôø ñeå laøm leã xaù toäi cho
daân.
Vieân quaûn ñoác ñeàn thôø (Cv 4,1; 5,24) laø phuï taù cuûa thöôïng teá trong phuïng töï vaø thay maët thöôïng teá khi caàn. OÂng naøy cuõng coi soùc an ninh traät töï ñeàn thôø vôùi söï trôï giuùp cuûa caùc ñoäi tröôûng toaùn quaân.
Caùc tö teá caáp döôùi soáng ôû thaùnh ñoâ hay raûi raùc trong nöôùc. Ngöôøi ta öôùc chöøng coù 7,200 tö teá. Moãi naêm hoï tuï veà Gieârusalem vaøo dòp leã Vöôït Qua, leã Nguõ Tuaàn vaø leã Leàu. Hoï coøn chia laøm 24 nhoùm, thay phieân nhau phuïc vuï trong ñeàn thôø, moãi naêm hai laàn, moãi laàn keùo daøi moät tuaàn (x. Lc 1,5.8-9). Caùc tö teá soáng nhôø cuûa leã daâng cuùng. Tö teá ôû thuû ñoâ coù ñôøi soáng sung tuùc hôn; coøn caùc tö teá ôû nhöõng nôi khaùc soáng nhôø thueá thaäp phaân, nhöng thöôøng vaãn phaûi laøm moät ngheà chaân tay môùi ñuû soáng.
Cuoái cuøng laø caùc thaày Leâvi. Hoï khoâng phaûi laø tö teá neân khoâng ñöôïc cöû haønh phuïng töï. Hoï chæ lo phaän vuï ca haùt, söû duïng nhaïc khí, giöõ cöûa, baûo quaûn vaø baûo veä ñeàn thôø.
* Giôùi kinh sö
Ñaây laø nhöõng ngöôøi sau nhieàu naêm nghieân cöùu laâu daøi ñaõ trôû
thaønh nhöõng nhaø chuyeân moân veà Kinh Thaùnh. Moät soá nhoû kinh sö
laø tö teá, nhöng phaàn lôùn laø giaùo daân uûng hoä laäp tröôøng Phariseâu.
Hoï coù uy tín vaø aûnh höôûng lôùn trong daân vì trong thôøi löu ñaøy,
khi ñeàn thôø vaø trieàu ñình suïp ñoå, ngöôøi ta chuù troïng ñeán vieäc
hoïc hoûi vaø soáng luaät Chuùa. Caùc kinh sö laø ngöôøi giaûi thích vaø
aùp duïng luaät cho hoaøn caûnh môùi. Coù theå noùi hoï laø nhöõng ngöôøi
keá tuïc söï nghieäp cuûa caùc ngoân söù. Hoï höôùng daãn ñôøi soáng tinh
thaàn cuûa daân, coøn tö teá chuû yeáu chæ lo phuïng töï. Caùc kinh sö
coù maët ôû hoäi ñöôøng vaø caøng luùc hoï caøng chieám moät vò theá quan
troïng hôn trong thöôïng hoäi ñoàng Dothaùi beân caïnh caùc thöôïng teá
vaø kyø muïc.
Caùc kinh sö ñaõ ñöa ra nhieàu luaät leä chi li ñeå giuùp con ngöôøi luùc naøo cuõng ñöôïc môøi goïi soáng trung tín vôùi Thieân Chuùa. Tuy nhieân hoï cuõng deã rôi vaøo moät thöù oùc neä luaät heïp hoøi, khieán cho vieäc giöõ luaät trôû thaønh gaùnh naëng vaø laøm cho ngöôøi ta queân ñi caùi coát yeáu cuûa luaät. Duø sao chính nhôø caùc kinh sö maø Dothaùi giaùo coøn toàn taïi sau bieán coá naêm 70.
* Giôùi kyø muïc
Ñaây laø nhöõng ngöôøi coù ñòa vò trong xaõ hoäi, hoï laø nhöõng baäc nieân
tröôûng hay phuù oâng. Tuy coù chaân trong thöôïng hoäi ñoàng nhöng hoï
khoâng coù aûnh höôûng laø bao. Vì muoán ñöôïc taïi vò neân hoï khaù gaén
boù vôùi Roâma cuõng nhö vôùi caùc thöôïng teá. Döôøng nhö hoï thuoäc phaùi
Xañoác.
* Daân chuùng
Ña soá laø noâng daân, thôï thuû coâng hay tieåu thöông. Coù ngheà bò coi
laø oâ ueá nhö ngheà thuoäc da, coù ngheà bò coi khinh nhö ngheà thu thueá.
Cuõng coù caû haønh khaát, troäm caép vaø gaùi ñieám ôû Paleùttin vaøo
thôøi Ñöùc Gieâsu. Ngöôøi Dothaùi ñöôïc mieãn thi haønh nghóa vuï quaân
söï ñoái vôùi ñeá quoác. Noâ leä laø giai caáp bò ngöôïc ñaõi nhaát, nhöng
caùc noâ leä goác Dothaùi thöôøng ñöôïc ñoái xöû töû teá hôn vaø coù theå
ñöôïc traû töï do sau saùu naêm phuïc vuï.
ÔÛ trong nöôùc vaø nhaát laø ôû haûi ngoaïi, ngöôøi ta thaáy coù nhöõng ngöôøi xin gia nhaäp ñaïo Dothaùi (Mt 23,15). Tröôùc khi trôû thaønh taân toøng, nam giôùi phaûi chòu caét bì, ñöôïc thanh taåy vaø ñi daâng leã taïi ñeàn thôø. Soá phuï nöõ toøng giaùo luoân ñoâng hôn ñaøn oâng.
ÔÛ Paleùttin thôøi Ñöùc Gieâsu, ngöôøi phuï nöõ khoâng coù giaù baèng nam giôùi. Theá giôùi cuûa hoï chæ laø gia ñình vôùi caùc vieäc noäi trôï. Hoï khoâng ñöôïc ñi hoïc caû veà maët ñaïo laãn maët ñôøi. Hoï khoâng ñöôïc môøi laøm chöùng taïi toøa aùn cuõng nhö khoâng ñöôïc leân tieáng trong caùc nghi leã phuïng töï. Hoï ít khi ñi ra ngoaøi vaø neáu coù ra ngoaøi thì thöôøng ñoäi khaên che ñaàu. Theo taäp tuïc thôøi ñoù, ngöôøi ñaøn oâng khoâng neân nhìn moät phuï nöõ ñaõ coù choàng, cuõng khoâng neân troø chuyeän hay chaøo hoûi moät phuï nöõ ôû ngoaøi ñöôøng. Caùc thieáu nöõ Dothaùi laäp gia ñình raát sôùm. Hoï laøm ñaùm hoûi luùc 12 hay 13 tuoåi vaø thöôøng laøm ñaùm cöôùi khoaûng moät naêm sau. Ngöôøi vôï coù theå bò choàng ly dò chæ vì nhöõng lyù do khoâng ñaùng gì. Sau khi choàng cheát, ngöôøi vôï goùa phaûi chôø xem ngöôøi anh em choàng coù muoán laáy mình khoâng, neáu ngöôøi naøy khoâng muoán, ngöôøi vôï goùa môùi ñöôïc ñi laáy choàng khaùc. Chính trong boái caûnh ñoù maø chuùng ta hieåu hôn moät soá ñoaïn Tin Möøng nhö Mt 22,23-32 vaø Lc 7,36-50. Vieäc coù moät nhoùm phuï nöõ ñi theo Ñöùc Gieâsu (Lc 8,2-3) haún laø moät ñieàu laï thöôøng vaøo thôøi ñoù.
d. Caùc nhoùm toân giaùo
Coù boán nhoùm chính:
* Nhoùm Xañoác
Nhoùm naøy goàm giôùi giaùo só caáp cao, phaàn lôùn caùc tö teá ôû Gieârusalem
vaø nhieàu kyø muïc. Neùt chung cuûa hoï laø tính baûo thuû, hoï choáng
laïi moïi thay ñoåi veà maët thaàn hoïc, phuïng töï hay chính trò. Hoï
coù thaùi ñoä hoøa hoaõn vôùi ngöôøi Roâma, coù theå laø ñeå duy trì ñòa
vò, boång loäc. Daàu sao caøng ngaøy hoï caøng xa rôøi daân chuùng, uy
tín cuûa hoï chæ döïa treân chöùc vuï tö teá maø hoï ñaûm nhaän. Bôûi vaäy
khi ñeàn thôø suïp ñoå naêm 70, nhoùm naøy cuõng bieán maát khoûi lòch
söû.
Xeùt veà maët giaùo thuyeát, nhoùm Xañoác phuû nhaän thöôûng phaït ñôøi sau vaø söï phuïc sinh (Mt 22,23; Cv 23,6-8), bôûi hoï gaén boù vôùi quan nieäm truyeàn thoáng veà aâm phuû. Hoï khoâng coi troïng caùc luaät truyeàn khaåu nhu nhoùm Phariseâu, nhöng laïi heát söùc trung thaønh vôùi nghóa ñen cuûa Kinh Thaùnh. Hoï quyù chuoäng ñaëc bieät Nguõ Thö hôn moïi saùch thaùnh khaùc. Ñöùc Gieâsu cuõng ñaõ coù laàn tranh luaän vôùi hoï veà söï phuïc sinh (Mc 12,18-27).
* Nhoùm Phariseâu
Ñaây laø moät nhoùm goàm ña soá laø daân thöôøng thuoäc giai caáp trung
löu, tuy cuõng coù caùc tö teá vuøng queâ vaø caùc thaày Leâvi tham döï.
Khoâng phaûi moïi ngöôøi Phariseâu ñeàu laø kinh sö, nhöng haàu nhö moïi
kinh sö ñeàu laø Phariseâu. yù nghóa cuûa töø pharisaioi coøn ñöôïc tranh
luaän; nhieàn ngöôøi cho raèng noù coù nghóa laø "nhöõng keû soáng
taùch bieät", töø ñoù coù loái goïi "bieät phaùi". Nhoùm
naøy baét nguoàn töø nhoùm nhöõng ngöôøi ñaïo ñöùc (Hassidim) ôû thôøi
Macabeâ. Vaøo thôøi Ñöùc Gieâsu, caùc ngöôøi Phariseâu raát ñöôïc kính
troïng vì chính ñôøi soáng ñaïo ñöùc cuûa hoï. Hoï hoïp thaønh nhöõng coäng
ñoaøn nhoû, ñoùng kín. Hoï chuyeân caàn suy nieäm Kinh Thaùnh vaø quyeát
taâm tuaân giöõ tæ mæ moïi khoaûn luaät, thaønh vaên cuõng nhö truyeàn
khaåu. So vôùi nhoùm Sañoác, hoï coù tinh thaàn côûi môû hôn veà maët giaùo
lyù vaø giaûi thích Kinh Thaùnh. Khuoân maët ngöôøi Phariseâu ñöôïc moâ
taû trong Tin Möøng khoâng phaûn aûnh heát söï thöïc veà nhoùm ngöôøi naøy.
Coù leõ Ñöùc Gieâsu luùc coøn beù ñaõ ñöôïc caùc ngöôøi Phariseâu daïy
giaùo lyù vaø caàu nguyeän ôû hoäi ñöôøng Nadareùt. Haún ñaõ coù nhöõng
ngöôøi Phariseâu kieâu haõnh vaø giaû hình, nhöng thaùi ñoä töôûng mình
coù theå mua ñöôïc Nöôùc trôøi baèng coâng traïng vaø söï thaùnh thieän
cuûa mình vaãn laø thaùi ñoä maø chuùng ta coù theå rôi vaøo.
* Nhoùm EÙtxeânoâ
Naêm 1947 nhôø moät khaùm phaù tình côø ôû vuøng Cumran (taây baéc Bieån
Cheát), ngöôøi ta bieát ñeán söï hieän dieän cuûa moät nhoùm ngöôøi Dothaùi,
soáng chung vôùi nhau thaønh coäng ñoaøn: coù theå ñoù laø nhoùm EÙtxeânoâ
maø söû gia Dothaùi Gioâxeâphoâ ñaõ nhaéc ñeán. Coù leõ nhoùm naøy baét
nguoàn töø thôøi Macabeâ khôûi nghóa. Ñaây laø moät nhoùm ñöôïc toå chöùc
heát söùc chaët cheõ vaø coù toân ti traät töï. Hoï soáng ngheøo khoù,
vaâng phuïc nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo vaø ôû ñoäc thaân. Nhöõng vieäc chính
cuûa hoï haèng ngaøy laø: caàu nguyeän saùng chieàu. lao ñoäng chaân tay,
thanh taåy theo nghi thöùc vaø daønh moät phaàn ba ñeâm ñeå hoïc hoûi Kinh
Thaùnh vaø caùc taøi lieäu cuûa coäng ñoaøn. Khaùm phaù ôû Cumran ñeå laïi
cho ta nhieàu baûn cheùp tay quyù giaù veà Kinh Thaùnh vaø caùc taøi lieäu
cuûa coäng ñoaøn. Cuõng coù caû moät heä thoáng beå chöùa nöôùc duøng cho
vieäc thanh taåy.
Phaûi nhìn nhaän raèng ñôøi soáng thaùnh thieän cuûa nhoùm naøy quaû laø moät ñoùa hoa ñeïp cuûa Dothaùi giaùo. Tuy hoï soáng taùch bieät nhöng ñaây laø moät coäng ñoaøn naêng ñoäng, hoï mong Chuùa ñeán neân soáng trong caàu nguyeän vaø tieát duïc ñeå chuaån bò ñoùn Ngöôøi. Theo caùc taùc giaû xöa nhö söû gia Gioâxeâphoâ thì nhoùm EÙtxeânoâ soáng ñoäc thaân hoaøn toaøn. Tuy nhieân ngöôøi ta laïi tìm thaáy nhöõng boä xöông phuï nöõ ôû nghóa ñòa cuûa hoï vaø caû nhöõng taøi lieäu noùi ñeán vieäc keát hoân moät vôï moät choàng. Duø sao ñieàu naøy khoâng phaûi laø khoâng giaûi thích ñöôïc: coù theå luùc ñaàu, hoï nhaän caû caùc caëp vôï choàng hay cho pheùp keát hoân, nhöng daàn daàn hoï ñi ñeán choã tieát duïc tuyeät ñoái. Nhoùm EÙtxeânoâ töï coi mình môùi laø con chaùu ñích thöïc cuûa thöôïng teá Xañoác. Ñoái vôùi hoï, ñeàn thôø ñaõ bò caùc tö teá laøm oâ ueá neân hoï töø choái khoâng ñeán ñeàn thôø. Hoï mong Thieân Chuùa ñeán ñeå thanh taåy ñeàn thôø vaø taùi laäp moät neàn phuïng töï thanh saïch. Veà maët chính trò, hoï laø nhöõng ngöôøi Dothaùi yeâu nöôùc. Naêm 68 hoï lao mình vaøo cuoäc chieán choáng Roâma ñeå roài chaáp nhaän thaát baïi.
Chaéc coù moät lieân heä naøo ñoù giöõa oâng Gioan Taåy Giaû vôùi nhoùm EÙtxeânoâ ôû Cumran, vì lôøi giaûng cuûa oâng coù nhöõng neùt töông töï vôùi xaùc tín cuûa nhoùm naøy: Ñaáng Meâsia ñaõ gaàn ñeán, söï caàn thieát cuûa vieäc thanh taåy, söï kinh khuûng cuûa ngaøy thònh noä saép giaùng xuoáng... Chaúng roõ Ñöùc Gieâsu coù bieát ñeán nhoùm ngöôøi ôû Cumran khoâng, nhöng phaûi nhaän raèng giaùo lyù cuûa Ngaøi khaùc vôùi giaùo lyù cuûa hoï ôû moät ñieåm khaù quan troïng, ñoù laø tính phoå quaùt cuûa ôn cöùu ñoä. Khi caûm nhaän ñöôïc tình yeâu Thieân Chuùa thì ngöôøi EÙtxeânoâ quay ra caêm thuø nhöõng keû toäi loãi, ngoaïi giaùo cuõng nhö Dothaùi, vaø mong ngaøy Thieân Chuùa tieâu dieät taát caû nhöõng keû voâ ñaïo treân maët ñaát. Coøn Ñöùc Gieâsu laïi nhaán maïnh ñeán loøng thöông xoùt cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi toäi nhaân.
* Nhoùm Samari
Daân Samari laø moät nhoùm ngöôøi coù goác Dothaùi, nhöng sau cuoäc löu
ñaøy naêm 722 tröôùc CN, hoï trôû thaønh moät daân coù pha troän nhieàu
saéc daân ngoaïi. Sau nhieàu bieán coá lòch söû ñaùng tieác, daân Samari
vôùi daân Dothaùi nuoâi moái thuø gheùt laãn nhau. Ngöôøi Dothaùi coi ngöôøi
Samari laø laïc giaùo vaø töø choái coù söï lieân heä vôùi hoï (x Ga 4,9).
Ngöôøi Samari khoâng thôø phöôïng ôû Gieârusalem, nhöng ôû treân nuùi Garidim,
vaø hoï chæ nhìn nhaän Nguû Thö maø thoâi. Thaùi ñoä cuûa Ñöùc Gieâsu ñoái
vôùi nhoùm ngöôøi naøy thaät laø khaùc thöôøng trong boái caûnh thôøi aáy
(Lc 10,33; 17,16; Ga 4,5-40). Samari cuõng ñaõ trôû neân phaàn ñaát ñöôïc
rao giaûng Tin Möøng (Cv 8,5-25).
e. Ñeàn thôø, hoäi ñöôøng vaø caùc ngaøy ñaïi
leã
* Ñeàn thôø
Vaøo thôøi Ñöùc Gieâsu, ñeàn thôø ñaõ traûi qua moät lòch söû daøi. Ñeàn
thôø ñaàu tieân do vua Saloâmoân xaây ñaõ bò quaân Babylon phaù huûy naêm
587 tröôùc CN. Sau khi thoaùt khoûi caûnh löu ñaøy trôû veà, ngöôøi ta
xaây ñeàn thôø thöù hai nhoû hôn (520-515 tröôùc CN). Ñeàn thôø vua Heâroâñeâ
Caû, ñeàn thôø ñöôïc truøng tu vaø nôùi roäng: coâng trình baét ñaàu naêm
20 tröôùc CN, maõi ñeán naêm 64 sau CN môùi hoaøn taát, nhöng saùu naêm
sau ñeàn thôø laïi bò phaù huûy hoaøn toaøn. Ñeàn thôø coù nhieàu tieàn
ñình. Lôùn hôn caû laø tieàn ñình daân ngoaïi, nôi ñaây ngöôøi ta buoân
baùn suùc vaät vaø ñoåi tieàn ñeå daâng cuùng ñeàn thôø (x. Ga 2,14). Moät
lan can baèng ñaù ngaên tieàn ñình naøy vôùi tieàn ñình phuï nöõ, ngöôøi
ngoaïi giaùo vöôït qua seõ bò xöû töû (x. Cv 21,28). Roài ñeán tieàn ñình
Ítraen daønh cho nam giôùi. Sau cuøng laø tieàn ñình tö teá, ôû giöõa coù
baøn thôø daâng leã toaøn thieâu, cao 7,5 meùt, moãi caïnh daøi 25 meùt.
Ñaây laø nôi daâng caùc vaät hy sinh, ñaëc bieät laø "hy sinh vónh
vieãn" goàm vieäc daâng moät con chieân vaøo buoåi saùng vaø buoåi
chieàu moãi ngaøy. Cuoái cung laø phaàn quan troïng nhaát cuûa ñeàn thôø
goàm Nôi Thaùnh vaø Nôi Cöïc Thaùnh. Nôi Thaùnh (Heâkal) coù baøn thôø
daâng höông (x. Lc 1,9.11), baøn daâng baùnh tröng hieán vaø chaân ñeøn
baûy ngoïn. Ñi qua moät böùc maøn laø vaøo Nôi Cöïc Thaùnh (Debir). tröôùc
kia, trong ñeàn thôø do vua Saloâmoân xaây, Nôi Cöïc Thaùnh laø nôi ñaët
Hoøm Bia Giao Öôùc. Töø naêm 587 tröôùc CN, Hoøm Bia khoâng coøn nöõa neân
Nôi Cöïc thaùnh hoaøn toaøn ñeå troáng. Ngöôøi Dothaùi tin raèng ñaây laø
nôi Thieân Chuùa hieän dieän caùch ñaëc bieät, chæ coù thöôïng teá taïi
chöùc môùi ñöôïc vaøo moãi naêm moät laàn trong dòp leã xaù toäi.
Ñeàn thô laø trung taâm ñôøi soáng phuïng töï cuûa daân Dothaùi, neân vieäc ñeàn thôø bò phaù huûy laø moät maát maùt khoâng gì buø ñaép noåi. Töø 20 tuoåi, moïi ngöôøi Dothaùi phaùi nam ñeàu phaûi noäp thueá ñeàn thôø. Ñi haønh höông leân Gieârusalem vaøo ba dòp ñaïi leã laø moät nieâm vui lôùn cho nhöõng ngöôøi moä ñaïo.
* Hoäi ñöôøng
Hieän nay ngöôøi ta cho raèng töø thôøi löu ñaøy ôû Babylon, vì ñeàn thôø
khoâng coøn nöõa, neân baét ñaàu xuaát hieän caùc hoäi ñöôøng. Töø ñoù
caùc hoäi ñöôøng phaùt trieån nhanh ôû trong nöôùc cuõng nhö ôû haûi ngoaïi.
Moãi coäng ñoaøn Dothaùi ñeàu coù hoäi ñöôøng. ÔÛ caùc thaønh phoá lôùn
coù nhieàu hoäi ñöôøng.
Hoäi ñöôøng laø moät caên nhaø hình chöõ nhaät, höôùng veà Gieârusalem. Phuïng töï ôû hoäi ñöôøng chuû yeáu laø ngaøy sabaùt, goàm coù caàu nguyeän vaø ñoïc Kinh Thaùnh: ngöôøi ta ñoïc Kinh Thaùnh baèng tieáng Hípri, roài ñoïc baûn dòch baèng tieáng Aram (Targum), sau ñoù laø baøi giaûng nhaèm giaûi thích vaø aùp duïng vaøo cuoäc soáng (Lc 4,16-21). OÂng tröôûng hoäi ñöôøng coù nhieäm vuï toå chöùc phuïng vuï, chæ ñònh ngöôøi ñoïc saùch thaùnh vaø môøi nhöõng ngöôøi coù khaû naêng leân giaûi thích (x Cv 13,15).
Vai troø cuûa hoäi ñöôøng raát quan troïng; ñaëc bieät sau naêm 70, khi khoâng coøn ñeàn thôø nöõa, noù trôû thaønh nôi sinh hoaït cuûa ñaïo Dothaùi. Hoäi ñöôøng khoâng nhöõng laø nôi phuïng töï, maø coøn laø tröôøng hoïc vaø laø trung taâm vaên hoùa. Chính nhôø hoäi ñöôøng maø nieàm tin cuûa ngöôøi Dothaùi ñöôïc duy trì vaø loøng ñaïo ñöùc ñöôïc nuoâi döôõng.
* Caùc ngaøy ñaïi leã
Coù ba dòp leã lôùn haøng naêm kyû nieäm nhöõng laàn Thieân Chuùa can thieäp
trong lòch söû ñeå giaûi phoùng daân Ngöôøi. Ñoù laø leã Vöôït Qua, leã
Nguõ Tuaàn vaø leã Leàu. Trong caùc leã naøy, treân nguyeân taéc, moïi
ngöôøi Dothaùi phaùi nam phaûi ñi haønh höông Gieârusalem.
Leã Vöôït Qua laø leã troïng hôn caû, keùo daøi troïn moät tuaàn. Chieàu ngaøy 14 thaùng Nixan (khoaûng thaùng ba, thaùng tö döông lòch), ngöôøi ta saùt teá chieân taïi ñeàn thôø, roài tö teá seõ laáy maùu chieân maø ñoå döôùi chaân baøn thôø. Khi ñeâm xuoáng, ngöôøi ta seõ aên tieäc chieân vöôït qua theo gia ñình hay theo nhoùm. Leã Vöôït Qua ñöôïc cöû haønh nhö moät cuoäc töôûng nieäm nhaèm giuùp moãi ngöôøi soáng laïi kinh nghieäm cuûa cha oâng hoï xöa kia ñöôïc giaûi phoùng khoûi Aicaäp. Trong böõa tieäc Vöôït Qua ngöôøi ta aên thòt chieân vôùi baùnh khoâng men vaø rau ñaéng. Ngoaøi ra ngöôøi ta cuõng uoáng vôùi nhau boán cheùn röôïu ñaõ ñöôïc vò chuû toïa böõa tieäc chuùc laønh. Trong baàu khí linh thaùnh cuûa böõa aên ñaëc bieät naøy, vò chuû toïa seõ keå laïi bieán coá Xuaát Haønh. Luùc tieäc gaàn taøn, ngöôøi ta ñoïc caùc thaùnh vònh ca ngôïi (Hallel) töùc laø Tv 113-118.
Khi nhôù laïi cuoäc giaûi phoùng xöa, ngöôøi ta hy voïng Chuùa seõ giaûi phoùng daân Ngöôøi trong töông lai. Chính vì leã Vöôït Qua laø moät leã coù theå khôi daäy loøng aùi quoác vaø vì soá ngöôøi ñoå veà Gieârusalem raát ñoâng (khoaûng 200,000 ngöôøi), neân dòp naøy chính quyeàn Roâma canh phoøng caån maät hôn nhieàu ñeå traùnh baïo loaïn.
Leã Nguõ Tuaàn ñöôïc cöû haønh 50 ngaøy sau leã Vöôït Qua. Nguyeân thuûy ñaây laø leã muøa gaët, ngöôøi ta daâng cho Chuùa nhöõng cuûa ñaàu muøa (Xh 23,16). Sau naøy leã Nguõ Tuaàn (coøn ñöôïc goïi laø leã Caùc Tuaàn ôû Xh 34,22) trôû thaønh moät leã töôûng nieäm vieäc Chuùa ban giao öôùc vaø luaät treân nuùi Xinai. Thaät laø yù nghóa khi chính trong ngaøy leã Nguõ Tuaàn cuûa ngöôøi Dothaùi maø Thaùnh Thaàn ñaõ ñöôïc ban xuoáng ñeå keát thuùc cuoäc Vöôït Qua cuûa Chuùa Kitoâ (Cv 2).
Leã Leàu nguyeân thuûy laø leã thu hoaïch nhöõng hoa traùi cuûa ruoäng ñoàng (Xh 23,16). Söû gia Gioâxeâphoâ cho raèng ñaây laø leã thaùnh nhaát vaø troïng nhaát cuûa ngöôøi Dothaùi. Leã naøy cöû haønh vaøo muøa thu, khi vuï thu hoaïch ñaõ keát thuùc (Lv 23,39), traùi caây ñaõ ñöôïc haùi xong. Khaùch haønh höông döïng leân nhöõng caùi leàu, hoï ôû ñoù trong baûy ngaøy ñeå nhôù laïi thôøi gian soáng trong sa maïc (Lv 23,42-43). Ngoaøi ra coù nhieàu cuoäc röôùc töng böøng, ngöôøi ta phaát caønh laù vaïn tueá (lulab) ñeå tung hoâ. Moãi ngaøy caùc tö teá ñi röôùc nöôùc ôû hoà Siloâa ñem veà röôùi leân baøn thôø. Buoåi toái, tieàn ñình phuï nöõ röïc rôõ aùnh ñeøn, coù ca muùa suoát ñeâm. Tin Möøng Gioan ñaõ minh nhieân noùi ñeán leã naøy ôû 7,2 vaø coù leõ ñaõ aùm chæ ñeán leã aáy ôû 7,37-38 vaø 8,12.
Ngoaøi ba ñaïi leã treân coøn nhöõng leã khaùc nhö leã Xaù Toäi, leã Cung Hieán ñeàn thôø (x. Ga 10,22) vaø leã Taân Nieân. Ngaøy sabaùt laø ngaøy caàu nguyeän vaø nghæ ngôi, ngöng moïi coâng vieäc sau saùu ngaøy lao ñoäng. Ngaøy sabaùt baét ñaàu töø chieàu thöù saùu ñeán chieàu thöù baûy, ñoù laø ngaøy thaùnh hieán cho Thieân Chuùa. Ñöùc Gieâsu khoâng coi thöôøng ngaøy sabaùt, Ngöôøi chæ phaûn ñoái moät loái hieåu heïp hoøi veà ngaøy leã naøy, bôûi leõ ngaøy sabaùt cuõng laø ngaøy soáng cho tha nhaân (Mt 12,12).
VI. TAÂN ÖÔÙC VAØ CAÙC KITOÂ HÖÕU
Thaùnh Gieâroânimoâ ñaõ khaúng ñònh: "Khoâng bieát Kinh Thaùnh laø khoâng bieát Ñöùc Kitoâ". Khaúng ñònh ñoù coøn phuø hôïp hôn bieát bao ñoái vôùi Taân Öôùc ñeán noãi ta coù theå noùi: khoâng bieát Taân Öôùc, khoâng bieát boán saùch Tin Möøng, laø khoâng bieát Ñöùc Kitoâ. Bieát Ñöùc Kitoâ thaät laø moái lôïi tuyeät vôøi maø moïi Kitoâ höõu öôùc ao coù ñöôïc trong ñôøi.
Coâng Ñoàng Vaticanoâ II ñaõ daønh chöông cuoái cuûa Hieán Cheá veà Maëc Khaûi ñeå noùi veà taàm quan troïng cuûa Kinh Thaùnh trong ñôøi soáng Giaùo Hoäi vaø ñôøi soáng cuûa töøng Kitoâ höõu.
Coâng Ñoàng muoán lôøi Chuùa ñöôïc trao göûi ñeán moïi Kitoâ höõu thuoäc moïi thôøi ñaïi, moïi ngoân ngöõ (MK 22). Ñaây laø moät ñieàu môùi meû, vì töø theá kyû XIII vaø nhaát laø töø theá kyû XV, coù khuynh höôùng khoâng khuyeán khích vieäc duøng Kinh Thaùnh baèng tieáng baûn xöù, vaø muoán daønh rieâng cuoán Kinh Thaùnh cho nhöõng nhaø thaàn hoïc.
Duøng moät hình aûnh maïnh meõ vaø saâu saéc, Coâng Ñoàng khaúng ñònh vieäc daân Chuùa ñöôïc döôõng nuoâi baèng baùnh ban söï soáng töø treân baøn tieäc Lôøi Chuùa vaø baøn tieäc Mình Chuùa Kitoâ (MK 21). Nhö theá, Lôøi Chuùa thaät laø löông thöïc haøng ngaøy cho Kitoâ höõu, song song vôùi vieäc hoï ñöôïc nuoâi döôõng baèng baøn tieäc Thaùnh Theå.,P> Coâng Ñoàng khuyeán khích ñaëc bieät moïi Kitoâ höõu ñoïc Lôøi Chuùa thöôøng xuyeân. Khi nghe ñoïc Lôøi Chuùa trong phuïng vuï thì Chuùa Kitoâ "hieän dieän trong Lôøi cuûa Ngöôøi, vì chính Ngöôøi noùi khi ta ñoïc Kinh Thaùnh trong Giaùo Hoäi" (PV 7). Vaäy khi Giaùo Hoäi ñoïc Kinh Thaùnh, thì luùc ñoù Thieân Chuùa noùi vôùi Daân Ngöôøi vaø Ñöùc Kitoâ loan baùo Tin Möøng cho Giaùo Hoäi (PV 33).
Tuy nhieân, Coâng Ñoàng coøn khuyeán khích tín höõu ñoïc Kinh Thaùnh moät caùch rieâng tö. Ñaây laø moät höôùng môùi cuûa loøng ñaïo ñöùc Kitoâ giaùo. Vieäc ñoïc Kinh Thaùnh coù moät vò trí troåi vöôït trong soá caùc vieäc ñaïo ñöùc.,P> Kinh Thaùnh laø moät taäp saùch coå, ngay boä Taân Öôùc cuõng ñaõ caùch xa ta gaàn 20 theá kyû. Chính vì theá chuùng ta khoâng ngaïc nhieân khi gaëp nhöõng ñoaïn vaên khoù hieåu vaø xa laï vôùi neàn vaên hoùa cuûa ta. "Loøng yeâu meán noàng naøn vaø soáng ñoäng ñoái vôùi Kinh Thaùnh" (PV 24) ñöôïc theå hieän qua vieäc hoïc hoûi khoâng ngöøng. Caùc baøi daãn nhaäp, caùc ghi chuù, caùc saùch chuù giaûi vaø nhöõng khoùa hoïc veà Lôøi Chuùa seõ giuùp ta raát nhieàu ñeå hieåu ñuùng vaø saâu veà Lôøi Chuùa trong truyeàn thoáng Giaùo Hoäi.
Thaùi ñoä ñaàu tieân cuûa ngöôøi ñoïc Lôøi Chuùa laø thaùi ñoä ñöùc tin. Tin raèng chính qua ñoaïn Kinh Thaùnh maø toâi ñang suy nieäm hay chieâm nieäm, Thieân Chuùa muoán ngoû lôøi vôùi toâi: "Trong saùch Thaùnh, Cha treân trôøi dòu daøng ñeán vôùi con caùi Ngöôøi vaø ñi vaøo cuoäc ñoái thoaïi vôùi hoï" (MK 21). Nhöng ñeå coù theå ñoái thoaïi, ta caàn bieát môû loøng laéng nghe caùch aân caàn vaø khieâm toán. Tieáng Chuùa ñeán vôùi toâi ôû ñaây, baây giôø; tieáng aáy coù theå khaùc vôùi nhöõng döï ñònh cuûa toâi vaø ñoøi toâi böôùc vaøo moät cuoäc maïo hieåm cuûa loøng tin phoù thaùc. Cuoäc gaëp gôõ vôùi Lôøi Chuùa seõ soi saùng cho töøng caù nhaân cuõng nhö cho caû taäp theå tröôùc nhöõng quyeát ñònh vaø choïn löïa trong hoaøn caûnh cuï theå hoâm nay. Nhö theá suy nieäm Lôøi Chuùa ñoøi chuùng ta phaûi daán thaân baèng caû cuoäc ñôøi.
Ñoïc Lôøi Chuùa vôùi thaùi ñoä tin töôûng laéng nghe laø ñaõ baét ñaàu caàu nguyeän. "Caàu nguyeän phaûi ñi ñoâi vôùi vieäc ñoïc Kinh Thaùnh, ñeå cuoäc ñoái thoaïi giöõa Thieân Chuùa vaø con ngöôøi ñöôïc thieát laäp" (MK 25). Dó nhieân caàu nguyeän khoâng nhaát thieát phaûi noùi ra lôøi, nhöng coù theå chæ laø söï yeân laëng thaúm saâu cuûa ngöôøi thaáy mình soáng trong tình yeâu Chuùa.
Kinh Thaùnh seõ chæ laø môù chöõ voâ hoàn neáu Chuùa Thaùnh Thaàn khoâng ñeán taùc ñoäng treân ngöôøi ñoïc. Nhôø Ngöôøi maø moät baûn vaên coå trôû thaønh löông thöïc nuoâi döôõng caùc tín höõu maõi cho ñeán taän theá. Nhôø Ngöôøi maø Ñöùc Gieâsu lòch söû trôû neân gaàn guõi vôùi chuùng ta. Ngöôøi seõ daãn chuùng ta vaøo chaân lyù troïn veïn. Vaäy ñeå hieåu ñöôïc moät baûn vaên do Thaùnh Thaàn linh höùng, chuùng ta cuõng caàn coù Thaùnh Thaàn soi saùng vaø thuùc ñaåy.
"Ñoái vôùi con caùi Giaùo Hoäi, Kinh Thaùnh laø söùc maïnh cho ñöùc tin cuûa hoï, laø löông thöïc cho linh hoàn hoï, laø nguoàn suoái trong ngaàn vaø thöôøng haèng cho ñôøi soáng thieâng lieâng cuûa hoï" (MK 21).
Baûn dòch Taân Öôùc maø baïn ñang caàm treân tay laø moät ñoùng goùp nhoû beù cho nhu caàu ñoïc, suy nieäm vaø soáng Lôøi Chuùa treân queâ höông Vieät Nam, vaø trong Giaùo Hoäi.