Con ng߶i thi nay ngy ngt tr߾c nhng vt th v cng nh v v cng ln trong v tr. H nghin cu nhng ht t nh b nht v d on c tui ca v tr. Яi vi nhiu ng߶i, v tr mang du vt ca Thin Cha, l ni Thin Cha t mnh cho con ng߶i (x. Rm 1,19-20). Nhng hnh nh Thin Cha ta thy qua v tr cn nhiu nt cha r rng. Thin Cha khn ngoan v nhn hu khng ch bng lng vi vic t mnh qua t nhin, Ng߶i cn mun ng li vi con ng߶i c dng nn theo hnh nh Ng߶i v gieo vo lng h ni khao kht khn ngui l c nhn thy Thin Cha.
Ь t mnh cho ton th nhn loi, Ng߶i chn mt nhm ng߶i lm thnh mt dn tc, dn traen. Ng߶i hun luyn h h cm nhn c tnh th߽ng ca Ng߶i v p li bng mt lng trung tn st son. Ng߶i i vo dng lch s ca dn traen mc khi bng Li v bng cc bin c. Th߷ xa, nhiu ln nhiu cch, Thin Cha ni vi cha ng chng ta qua cc ngn s (Dt.1,1). Thin Cha ni vi con ng߶i qua con ng߶i v bng ngn ng loi ng߶i. Nhng nghin cu mi v ng hc trong cc thp nin va qua lm ni bt tm quan trng ca ng t "ni". Tht vy, khi khm ph ra nhng gi tr c o ca ngn ng v nhng chiu kch phong ph ca n, con ng߶i mi thy s khn ngoan ca Thin Cha khi Ng߶i mun mc khi bng ngn ng loi ng߶i.
Thin Cha ni qua ming cc ngn s, nhng nhng li li nhm chun b cho Ngi Li, Con ca Ng߶i xut hin vo thi vin mn. Ngay c nhng bin c trong lch s dn traen, tuy c gi tr v th ng ring bit, nhng li h߾ng v ci sp n. Chnh Thin Cha t trong mi bin c mt mm mng siu vt chnh mnh, chun b cho Bin c ca mi bin c l c Kit. D߶ng nh, nh mt thi gian di suy t, chnh ng߶i Do-thi cng nhn ra iu . H thy rng nhng bin c qu kh ch l s biu l mt phn nh ca Thin Cha mt cp bt ton v cng lc Ng߶i cng mc khi trn vn hn nh ca Ng߶i. Bin c xut Aicp h߾ng n vic gii phng con ng߶i khi ch n l ti li. Giao c Xinai bng mu nhng con b h߾ng n mt giao ߾c mi c ghi khc trong lng ng߶i (Gr. 31,31-34). Фt ha Canaan ch l hnh bng m nht ca Thnh Girusalem mi. Ngay c nhng nhn vt trong lch s nh vua, ngn s, th lnh, t t cng xut hin nh nhng ng߶i dn ߶ng cho mt Фng khc cao vt hn h.
II. CC SCH TN C V NHNG TH VN CHNH
Trong lch s dn traen, Thin Cha lp giao ߾c vi t ph praham (St. 15,18) v qua ng Ms, Ng߶i lp giao ߾c vi c dn tc ny (Xh. 24,8). Trong nim tin vo c Gisu Kit, cc nh thn hc Kit gio u tin u c chung mt xc tn, l c Gisu khai m giai on chung cc ca lch s cu . Ni Ng߶i mi li ha vi cha ng c thnh tu, v nim hy vng t bao i nay c Thin Cha cho thnh hin thc. Mt giao ߾c mi thnh hnh, giao ߾c trong mu c Kit (1 Cr. 11,25), ra mt ln l (Dt. 9,23-26). Thnh Phaol gi lut Ms l giao ߾c c (2 Cr 3,14). Giao ߾c c v giao ߾c mi c mt s duy nht, v do cng mt Thin Cha l tc gi. Giao ߾c c t c s hon tt vin mn ca mnh ni c Gisu.
Cc Kit hu th h u tin, cng nh cc ng߶i Dothi by gi, coi Kinh Thnh l li ca Thin Cha; nhng Kinh Thnh lc mi ch l phn m ngy nay chng ta gi l Cu c thi. Phi i mt thi gian lu sau, nhng sch m nay ta gi l cc sch Tn c mi c nhn nhn l Li Cha, ngang hng vi cc sch khc ca Cu c. Chng ta s bn v din tin ca vic xc nh th quy trong phn sau.
Tp sch Tn c gm 27 cun, c vit bng ting Hylp ph thng trong thi by gi. tuy gi l cun, nhng thc ra c nhng th ch di khong mt hai trang (2 Gioan, 3 Gioan, Philmn). Ta c th tm chia cc sch Tn c lm bn loi, da trn bn th vn khc nhau.
Bn sch u tin ca b Tn c c vit theo th vn ny, l cc sch Tin Mng (cn gi l sch Phc m) theo thnh Matthu, thnh Mcc, thnh Luca v thnh Gioan. "trong ton b Kinh Thnh v thm ch ngay c Tn c na, cc sch Tin Mng c tnh u vit trn ht, v nhng sch l nhng chng t tuyt vi v cuc i v li gio hun ca Ngi Li nhp th, Фng Cu е chng ta" (MK 18). Cng ng Vatican II coi cc sch Tin Mng nh nhng chng t thnh vn ca cc Tng а hay ca nhng v sng bn cc Tng а ghi chp li do n linh hng ca Thnh Thn. l mt chng t c tin mang hai c im sau y. Tr߾c ht, chng t ny c vit li sau nhng bin c nn tng ca Kit gio: phc sinh, thng thin v hin xung. Cc bin c ny nh nhng lung sng chiu di vo ton b cuc i c Gisu, khin cho cc Tng а c mt hiu bit thm trm hn v cc vic lm v li ni ca Ng߶i. K , chng t ny mang m nt c th ca tng tc gi. Khi son tho cc sch Tin Mng, mi tc gi phi chn la nhng yu t c truyn khu hay c ghi li thnh vn, cng thm nhng hiu bit ring ca mnh m lm nn mt tc phm. Tc phm ny c vit cho mt gio on nht nh v vi mt mc ch nht nh.
C mt cu hi c t ra mt cch gay gt trong sut th k XX, l cu hi v lch s tnh ca cc sch Tin Mng, hay ni khc i: nhng g cc sch Tin Mng k li c tht khng? Cng ng Vatican II long trng khng nh lch s tnh ca cc sch Tin Mng: cc sch ny trung thnh truyn li nhng g c Gisu thc s lm v dy, cc tc gi thnh lun lun truyn t cho chng ta nhng iu chn tht v c Gisu (x. MK 19). Nhng v cc sch Tin Mng l nhng chng t c tin, nn ta ng hiu lch s tnh y theo ngha l cc tc gi ghi m hay chp li nhng g c Gisu ni v lm vo chnh lc xy ra. Cc sch Tin Mng cn c mt b dy phong ph hn nhiu. va l chng t v c Gisu lch s, va l chng t v nim tin ca cc Tng а sau phc sinh, v cng l cng trnh son tho ca cc tc gi thnh.
Vy th vn Tin Mng l mt th vn c bit, n c lch s tnh nhng li khng phi l mt bi phng s hay t߶ng thut ti ch nhng g ang xy ra. Cc sch Tin Mng c vit sau nhng nm di nghin ngm, cu nguyn v sng, khng phi ca mt c nhn, m th߶ng l ca c mt cng on Gio Hi a ph߽ng. Bn sch Tin Mng l bn ci nhn v cng mt thc ti l c Gisu, bn ci nhn khc nhau nhng b tc cho nhau, ta c mt ci nhn trn vn v Con Thin Cha.
Sch Cng V Tng а thuc th vn ny. Sch ny k li bui u ca Gio Hi v cng cuc loan bo Tin Mng cho cc dn tc. y khng phi l mt ti liu thun ty lch s nh kiu hi k hay nin s, nhng cng khng phi l mt sch gio l thun ty, v mang nhiu yu t lch s. C th ni Cng V l mt lch s nhm gio hun. Tc gi Luca vit sch ny cho nhng tn hu gc dn ngoi ni ln rng s ip cu c gi n cho mi ng߶i, tr߾c ht l ng߶i Dothi, sau l dn ngoi. Cc din t chim gn mt phn ba sch Cng V, d nhin y khng phi l nguyn vn cc bi ging, bi v chng qu ngn, lm khi li qu ging nhau. Thnh Luca son ra nhng din t ny da trn nhng yu t trong cc bi ging ca cc Tng а. Cn cc trnh thut cng c ghi li mt cch kh t do v thi xa cc s gia khng qu bn tm n tnh chnh xc ca bin c xy ra. Luca cho chng ta mt hnh nh tt p v Gio Hi s khai, ng c trnh nhc n nhng kha cnh km p ca Gio Hi, nh v bt ng kin gia hai Tng а Phr v Phaol Antikhia (Gl 2,11-14) chng hn. Th nn c l phi coi nhng bn tm lc Cv 2,42-47; 4,32-35; 5,12-16 l nhng bc ha l t߷ng hn l mt m t v thc ti ca Gio Hi Girusalem.
Tn c c 21 l th, mt s ln ca thnh Phaol, s cn li ca cc v Tng а khc. y l nhng l th thc s v c gi n cho nhng c nhn nh Timth, Tit, Philmn, hay cho nhng Gio Hi y trong quc Rma. Cc th pht xut t nhng hon cnh c th, nhm p ng nhng nhu cu c th nh cng c nim tin, khch l trong cn bch hi, xc nh nhng im gio l, un nn nhng lch lc, ngn nga nhng sai lm.. Cc th ny th߶ng c em c cng khai trong bui hp cng on tn hu (1 Tx 5,27), v cng c th c trao i gia cc Gio Hi (Cl 4,16). V cc th trong Tn c khng phi ch l nhng th thun ty ring t, cng khng phi l nhng lun th (pitre) theo kiu ca cc trit gia Hylp, nn chng ta c th coi chng thuc v th vn "th tn gio chnh thc". y l ti liu do mt nhm hay mt v c th gi gi cch chnh thc v cng khai cho nhng c nhn hay cho nhng cng on nht nh, nhm mt mc ch ch yu c tnh tn gio.
Nh cc sch Tin Mng, cc th c son tho do n linh hng ca Cha Thnh thn. Tuy khng c nhng trnh thut v c Gisu nhng cc th li "trnh by cng ngy cng r hn gio l ch thc ca Ng߶i" (MK 20). C th ni cc th phn nh vic sng li Cha ca cc cng on dn Cha th k u, vi nhng kh khn ring; tuy nhin ta vn c th khm ph thy ni cc th mt s ip lun mi m cho c tin ca mnh, min l bit thch ng s ip cho thi i mnh ang sng.
Sch cui cng trong b Tn c l sch Khi Huyn. y l mt th vn thnh hnh trong vn ch߽ng Dothi trong khong thi gian hai th k tr߾c n mt th k sau CN. Th vn ny s dng nhiu hnh nh, con s, tn gi v mu sc mang ngha tng trng. Ь hiu c ngha ca chng, ta cn quy chiu v Cu c v cc sch Khi Huyn khc, ch khng nn hiu theo ngha en. Sch Khi Huyn c vit cng c nim hy vng cc tn hu ang b bch hi v c tin. Tc gi sch ny phc ha mt lot nhng th kin c tnh tng trng m t cuc giao tranh trong v tr gia s thin v s c, gia c Kit v Xatan, cui cng c Kit v cc thnh s ton thng. l ng lc gip ng߶i tn hu vng tm i ch s can thip ca Thin Cha. Nh th sch Khi Huyn vn c gi tr cho mi thi, v lch s vn cn l cuc tranh chp cho n ngy c Kit tr li. Tuy nhin chng ta phi trnh thi coi sch ny nh mt th "Sm Trng Trnh" v em p dng vo nhng bin c lch s ang hay s xy ra trn th gii.
III. TH QUY TN C V CC
SCH NGY TH
Nh ni trn, cc Kit hu thi s khai coi b sch thnh ca Dothi gio l b Kinh Thnh duy nht m h tn knh. Trong khong mt th k u ca Kit gio (30-130 sao CN), b sch ny khng h c gi l cc sch Cu c, bi l b Tn c cha thnh hnh. Ngy nay, cc Kit hu, d l cng gio, chnh thng hay tin lnh, u nhn nhn 27 sch trong b Tn c l sch thnh, l Kinh Thnh, c gi tr nh hay thm ch cn hn c b sch thnh m ng߶i Dothi quen gi l "Lut v cc ngn s". Ь Gio Hi ng Ph߽ng v Ty Ph߽ng i ti vic nhn nhn ny, cn c mt thi gian di my th k. Chng ta khng ghi li y nhng din bin phc tp ca lch s, ch phc tho mt vi nt chnh.
Trn ht l v tr trung tm ca c Gisu trong Kit gio. Tt c u quy v Ng߶i, nhng li ni v vic lm ca Ng߶i by t khun mt ca chnh Thin Cha mt mc siu vit cha tng thy. Sau khi c Gisu v tri, nhp cu duy nht ni lin cc Kit hu vi c Gisu l cc Tng а, nhng chng nhn v ton b cuc i trn th ca Ng߶i. Cc Tng а ch yu lm chng bng li rao ging (Cv 6,2-4; Rm 10,14-15), nh c tin c khi dy v nui dng trong lng cc tn hu.
C hai yu t khin cho cc Kit hu ngh n chuyn phi vit li nhng chng t v c Gisu. Tr߾c ht l s bnh tr߾ng ca Kit gio sau quyt nh ca hi ngh Girusalem nm 49 (Cv 15). C mt th gii bao la ca dn ngoi m ra, Gio Hi khng cn ch ng khung quanh Girusalem, nhng v߽n ti nhng min xa tp. Cc Tng а phi lin tc i nhiu ni nn vic lin lc bng th t vi cc Gio Hi tr nn cn thit. Cc th ca thnh Phaol l mt th d v vic ny. K l vic cc Tng а dn dn tr nn gi yu v qua i. Lm sao bo tn c nhng chng t v li ni v vic lm ca c Gisu? Hn na, nhu cu hun gio cng i hi vic sp xp li nhng chng t truyn khu cho c h thng. Th nn c nhng su tp, truyn khu cng nh thnh vn; y l nhng cht liu cho cc tc gi vit Tin Mng sau ny.
Trong khong thi gian hn mt th k, xut hin nhiu tc phm ca cc Kit hu. Vn c t ra r nt t gia th k II l vn xc nh xem u l danh sch nhng tc phm cn c bo tn v coi nh sch thnh, ni cch khc, l xc nh th quy ca Tn c. C mt vi tiu chun h߾ng dn cng vic ny:
Sau y l mt vi thi im c bit trong lch s hnh thnh th quy:
Ta thy mt tc phm c nhn vo th quy v n l bn vn c linh hng, nhng ta ch bit chc chn l n c linh hng khi n c nhn vo th quy. Gio Hi tr߾c khi nhn vo phi suy ngh v truyn thng c coi l bt ngun t cc Tng а, l tiu chun chn la.
Khi th quy c xc nh, mt s ln tc phm khng c k vo th quy ny. trong c c nhng tc phm ni ting, thm ch tng c mt s v c thm quyn cng nhn l sch thnh, nh sch Gio Hun ca m߶i hai Tng а (cui th k I hay u th k II), Ng߶i Mc T ca Hcmt (u th k II, Rma), th ca Banaba, hai th ca Clment. Cc tc phm ny c bo tn cn thn v ngy nay vn c xp vo cc tc phm c gi tr ca Gio Hi bui u.
Nhng cng c nhng tc phm khc b loi b, khng c Gio Hi dng lm nn tng cho gio l ca mnh, v v th khng c dng trong phng v, ta quen gi l ngy th. Ngy th c hnh thc v ni dung kh gn vi cc sch Tn c. Tuy nhin cng phi nhn l mt s ngy th c cha ng nhng sai lc v gio l, th d nghing v o thn thuyt (doctisme, thuyt ny khng nhn nhn nhn tnh ca c Kit) hay bi bc hn nhn. Phn nhiu cc ngy th u n d߾i danh ngha cc v Tng .
Ta c th chia cc ngy th thnh bn loi nh cc sch trong Tn c:
Hin nay chng ta khng cn gi c mt bn vn Kinh Thnh no do chnh tc gi vit, hay ni khc i, bn vn gc khng cn na. Tuy nhin chng ta li c rt nhiu bn chp Tn c bng ting Hylp v nhng bn dch Tn c c bng nhiu th ting khc nhau. y l nhng bn chp tay thuc nhiu th k tr߾c khi xut hin k thut in. Cc bn chp ny hin ang nm ri rc cc th vin trn th gii.
Cc bn chp tay Tn c c vit trn giy ci hay giy da.
Bn P52 (Papyrus Rylands) ch gm Ga 18,31-33.37-38. y l bn chp Tn c c nht hin c. N c chp khong nm 135, nay c lu tr ti th vin John Rylands (Anh).
Bn P46, khong nm 200, gm c cc th ca thnh Phaol, tr nhng th mc v. Bn ny gm 86 t giy ci c ng li thnh tp (codex).
Bn Vatican (Codex Vaticanus) mang k hiu l B, c chp vo th k IV. Bn ny bng ting Hylp gm c Cu c ln Tn c, nhng Tn c th b tht lc phn cui. Hin c lu tr ti th vin Vatican.
Bn Xinai (Codex Sinaiticus), th k IV, tm thy ti Tu vin thnh Catarina ni Xinai vo nm 1844. Bn ny cng bng ting Hylp gm mt phn Cu c v ton b Tn c, thm ch cn thm Th ca Banaba v mt phn tc phm Ng߶i Mc T ca Hcmt. Bn ny mang k hiu l S, hin ti Lun n.
y l hai bn ni ting hn c trong s khong 250 bn ch hoa chp trn giy da, trong khong t th k III n th k X.
Nh ni trn, cc bn chp tay hin c th ch l nhng bn sao hay bn dch t bn gc; chng cng c th ch l nhng bn chp li t cc bn sao. Khi i chiu nhng bn chp tay Tn c hin c vi nhau, ta thy chng c kh nhiu im d bit, cng gi l d bn. Phn ln l nhng d bit nh lin quan n cc chi tit vn phm, t vng hay trt t cc t trong cu. Tuy nhin cng c nhng d bit quan trng, c nh h߷ng n ngha ca c on.
Cc d bit trn y bt ngun t nhiu nguyn nhn. Tr߾c ht, bn vn gc ca Tn c c cc k lc sao i chp li nhiu ln trong bao th k. Khi sao chp, kh trnh khi nhng sai st v bt cn hay v thiu kh nng. Thm vo c nhng k lc, do h߾ng tt, i khi sa i bn vn mu m h cho l vit sai, vit khng hay, hoc thiu r rng v mt thn hc. Ngoi ra, khi dng cc trch on Tn c trong phng v, ng߶i ta cng th߶ng lm cho chng tr nn d c hn, hay dung ha chng vi bn vn song song ca mt tc gi khc trong Tn c.
Nh th Li Cha trong b sch Tn c cng chu mt s phn nh nhng ti liu c khc, l b bin i t nhiu qua dng thi gian. Nhim v ca khoa ph bnh bn vn l phc ch, ti to li hnh thc nguyn thy ca bn vn gc bng cch da vo nhng bn chp tay hin c.
1. Tr߾c ht l thu thp mi bn Tn c chp tay, c nhng bn Hylp ln nhng bn dch c bng ting Latinh, Xyria, hay Aicp v.v... i khi c nhng bn dch li st vi bn gc hn c bn Xinai hay bn Vatican, bi l chng c dch t cc bn Hylp cn c hn hai bn ny.
Cc gio ph th߶ng trch dn Tn c trong cc tc phm ca mnh. Nhng trch dn ny cng c th gip khoa ph bnh tm li c bn vn Tn c tnh trng rt gn vi bn gc.
Tuy nhin, da vo cc bn dch c hay cc trch dn ca cc gio ph mong tm li bn vn gc l mt vic t nh. c mt t trong bn dch, chng ta khng d bit chc c t t߽ng ng bng ting Hylp trong bn gc. Cn nhng trch dn th qu ngn v nht l cc gio ph li th߶ng trch dn da theo tr nh ch khng trch nguyn vn.
2. Sau khi thu thp cc ti liu trn y, khoa ph bnh bn vn s c gng sp xp li tin dng cho vic tip cn vi nguyn bn. Cc nh chuyn mn nhn thy rng cc bn chp tay hin c tuy nhiu, nhng c th chia thnh mt s nhm chnh. Mi nhm tng trng cho mt loi bn vn m ta c th xc nh c ngun gc ca n mt cch t߽ng i chc chn. Sau y l ba loi bn vn chnh yu:
Vy vn l phi phn loi v lng gi cc bn vn, cng nh xc nh v tr ca chng trong khng gian v thi gian. Nh ta c th nhn ra u l nhng hnh thc c nht ca bn vn, ngha l nhng hnh thc d gn vi bn gc hn.
3. Cng vic trn y l nhim v ca khoa ph bnh ngoi ti (critique externe). Khoa ny cn cn s tr gip ca khoa ph bnh ni ti na (critique interne). Tr߾c nhng d bn, tc l nhng ch m cc bn chp khng ng nht vi nhau, khoa ny s gip ta chn d bn no c kh nng gn vi bn gc hn, nh mt s quy tc. Sau y l mt vi quy tc tiu biu:
Nhng quy tc trn y khng c tnh tuyt i, nn cn p dng cch uyn chuyn v thn trng, nht l khi quy tc ny dn n mt kt lun tri vi quy tc kia. Ь trnh ri vo thi ch quan, ta ch nn dng khoa ny nh mt b tc cho khoa ph bnh t c trong khong 150 nm qua, hin nay bn vn ca Tn c c th coi nh c xc nh.
B Tn c c vit ra trong mt hon cnh c bit, vo lc quc Rma ang t nn h trn nhiu phn t, trong c x Palttin. Ь c th hiu r cc bn vn hn, chng ta cn bit v bi cnh x hi, chnh tr, tn gio ca quc Rma cng nh ca x Palttin, ni c Gisu, Ngi Li lm ng߶i, sinh sng.
1. Ъ quc Rma
Ъ quc Rma l mt quc rng ln, gm nhng n߾c vy quanh
иa trung Hi. Ъ quc ny trc tip k tha quc Hylp do
Alxan i gy dng nn. Tuy mang lp v Rma nhng trong
thc cht vn l nn vn minh Hylp.
Ngoi vic th hong , ng߶i dn cn th cc thn khc. Tuy nhin tn gio ch gii hn vic t t. Ng߶i ta dng cc sn phm ca t ai hay st t cc th vt. Mt phn con vt c thiu trn bn th, phn khc c chia cho cc t t v tn hay em bn ngoi ch (t ny sinh vn c c php mua tht ny n khng, 1 Cr 8). жi sng tn gio cn thm nhp vo cc sinh hot ca mt th. Mi thnh ph hay quc gia th߶ng c mt v thn bo tr: thn Athna ca Athen, thn Atni ca phx, thn Baan ca Xyria...
Ngoi ra cn phi k n cc tn gio b truyn, th d o th thn Ixt v xirt. Ng߶i mun nhp o phi tri qua nhng th thch ri mi c nhn nghi thc khai tm; qua nghi thc y b mt ny, ng߶i y c coi nh b߾c vo cuc sng mi, c thn ha nh tham d vo s sng thn linh.
Cui cng, cc h thng trit hc nh ch ngha khoi lc v ch ngha khc k cng a ra nhng gii php nhm gip con ng߶i t c hnh phc.
2. X Palttin
Vo thi c Gisu, vng t Palttin gm c ba phn: Galil
pha bc, Samari gia, v Giu pha nam. Pha ty l иa
Trung Hi, pha ng l dng sng Gioan chy t h Galil xung
bin cht. Thin Cha chn mnh t nh b ny lm ni din
ra lch s cu ton th nhn loi. Con Thin Cha tr
nn mt ng߶i Dothi, m nhn ton b dng lch s ca dn
tc Ng߶i, mt dn tc sau khi b lu y Babylon li ri vo
s thng tr ca ng߶i Bat, ri n ng߶i Hylp v sau cung l
ng߶i Rma.
a. Chnh tr
Tr߾c vic vua Antikh IV (175-164 tr߾c CN) xc phm n th,
anh em nh Macab vng ln khi ngha v cu cng ginh
li c c lp cho t n߾c trong khong gn mt th k.
l triu i nh tmn (142-63 tr߾c CN). Vo cui triu i
ny, c s tranh ginh quyn lm vua v lm thng t gia hai
anh em Hiccan v Arttbul, iu ny nn c cho t߾ng
Pomp ca Rma chim thnh thnh (nm 63), m u cho giai on
Rma h.
c Gisu m mt chao i khi hong Augtt tr v quc Rma c 20 nm, ng ny khai m mt thi k t߽ng i n nh trn ton phn t ca quc rng hn ba triu cy s vung.
Ring Palttin, ngh vin Rma t Hr, cn gi l Hr C, lm vua t nm 40 tr߾c CN, nhng phi i n nm 37 ng ny mi chim c Girusalem v cai tr . Hr khng phi l ng߶i Dothi, ng git nhng ng߶i thn vi nh tmn bo v ngi vng. Cng v tnh a nghi, ng cn git c ng߶i v Dothi l b Mariamm cng nh ba trong s cc con trai ca ng. D߾i thi ca ng, thng hi ng Dothi mt ht c nh h߷ng; chnh ng t cho mnh c quyn b nhim v cch chc thng t. Khi c Gisu sinh ra (vo nm 6 hay 7 tr߾c CN) th Hr vo nhng nm cui i. Theo Tin Mng Mtthu, Ng߶i phi trn qua Aicp v b Hr lng bt (Mt 2,13). C nhiu cng trnh c xy dng khp ni trong n߾c d߾i thi Hr; nht l t nm 20 tr߾c CN, ng cho trng tu li n th nh b c xy sau thi lu y (x. Mc 13,1).
Khi vua Hr qua i nm 4 tr߾c CN, v߽ng quc c chia cho ba ng߶i con trai. Hr Antipa c lm tiu v߽ng vng Galil v vng Pr (Lc 3,1). Chnh ng ny git Gioan Ty Gi v Gioan khng chp nhn vic ng ly v ca ng߶i anh l Hr Philpph (Mt 14,4). ng cng l ng߶i nhng tay t nhiu vo v n c Gisu (Lc 23,6-16). ng xin Rma phong v߽ng cho mnh, nhng rt cuc ng b hong Caligula ct chc nm 39 sau CN. Ng߶i con khc l Philpph (khng phi l Hr Philpph) c lm tiu v߽ng cc vng ng Bc ca h Galil (cn gi l h Tibria). Cui cng l ckhlao (Mt 2,22), ng߶i m vua Hr C mun truyn ngi vua cho, nhng Rma khng chp thun, ch cho ng cai qun vng Giu, Samari v Ium. V b ng߶i Dothi v Samari khiu ni, ckhlao b Rma h b nm 6 sau CN. Phn lnh th ca ng c giao cho tng trn Rma, t y ch cai tr trc tip ca ng߶i Rma c thit lp trn t Giu.
Trong s cc tng trn u tin, phi k n Philat (26-36 sau CN), ng ny chu trch nhim v ci cht ca c Gisu xy ra vo nm 30. ng b ng߶i Dothi cm ght v c nhng hnh vi khiu khch, coi th߶ng tn gio ca h. Sau v ra lnh tn st nhiu ng߶i x Samari, Philat b cch chc. Khi Claui ln lm hong vo nm 41, ng dp b chc tng trn v a mt ng߶i bn ng l chu ca Hr C ln lm vua: l vua crppa I, Palttin li tr v vi ch tng trn v mang tn chnh thc l Giu. C hai v tng trn lin h t nhiu n Phaol, l Phlch (Cv 23,24) v Phtt, ng ny gi Phaol n Rma c xt x vi t cch l cng dn Rma (Cv 25,12).
T thi tng trn Phlch (52-60), cc cuc ni lon trong dn Dothi tr nn th߶ng xuyn hn v mnh lit hn. Thng su nm 66, cuc xung t bng n v gp s n p mnh m ca ng߶i Rma. Vo l Vt Qua nm 70, t߾ng Tit em bn qun on vy hm Girusalem. Thng tm nm 70, n th b chim v thiu hy. T Giu tr thnh mt tnh thuc hong ging nh tnh Xyria.
Ch hn na th k sau, ng߶i Dothi li ni dy mt ln na (132-135) khi hong Htrian ban chiu ch cm vic ct b. Cuc khi ngha b dp tan sau khi khng c c lit vi qun Rma. Chnh v tr c ca n th, ng߶i ta xy mt ngi n knh thn Dt. T nm 135, tnh Giu c gi l tnh Xyria Palttin.
b. Kinh t
Palttin c din tch khong 20,000 km vung, vi dn s thi
߾c chng 600,000 ng߶i. Dc theo b bin иa Trung Hi l
nhng bnh nguyn mu m. Galil cng nh vng Samari v
Giu, c nhng cao nguyn nhiu si , khng thun li cho
vic trng trt v chn nui. Ngoi ra phi k n vng thung
lng sng Gioan, c ch thp hn 200 mt so vi mt bin. Ma
ma t thng m߶i n thng ba, n߾c ma c gi cn thn
dng trong ma nng.
Palttin l mt n߾c nng nghip. Ng cc c trng ch yu Galil. La m, la mch y cn dng cung ng cho th Girusalem, nht l vo cc dp l ln. Cng c nhiu loi cy n tri trong s phi k n cy ch l vng Girikh. Cy v d trng v c dng xut khu. Cy nho trng khp ni trong n߾c, va cho tri n va dng lm ru nho, mt s ung thng dng. Cy liu cng l mt cy ht sc quen thuc Palttin, cy ny cho du n, du thm v c du dng trong phng t na.
Ngnh chn nui chin, d, b cng c ch trng v nhu cu phng t trong n th. Ring trong l Vt Qua cn khong 18,000 con chin st t. Ng߶i ta dng la ch ng߶i v , cn b ko cy, ko xe. Ngoi ra ng nghip cng em li mt ngun li ng k. C c nhiu ven иa trung Hi, cc sng rch v nht l h Galil, quanh h ny c c mt k ngh lm c kh bn khp ni trong n߾c.
Th߽ng mi khng pht trin mnh, tr nhng th gn bin nh Gada, Xdar. cc th mi lp, c nhng ca tim v c nhng ngn hng na (x. Mt 25,27). Cc cuc hnh h߽ng v thnh cng c tm quan trng v th߽ng mi, v y l dp trao i hng ha gia ng߶i trong n߾c vi cc kiu dn hi ngoi. Palttin nhp khu cc mt hng cao cp nh g h߽ng b t x Libng, h߽ng liu v kim loi t rp, vi vc t n е... v xut khu thc phm, da thuc... Ni chung cng nghip cha pht trin, nhng ngnh tiu th cng li c nt khi sc.
c. Cc nhm x hi
Vo thi c Gisu, c s cch bit kh ln gia nhng thnh
phn trong x hi. C mt thiu s giu c, l nhng ng߶i
thuc dng h Hr, nhng dng tc t t lu i Girusalem
v cc tr߷ng ty quan thu. Ngc li s ng߶i ngho chim a
s. Nhn dn b ng߶i Rma bt phi chu cnh su cao thu nng.
Nhiu ng߶i b tht nghip (Mt 20,1-7), nhiu ng߶i phi di c i
ni khc lm n. Cng c mt giai cp trung lu, nhng s ny
khng ng k. H l nhng t t vng qu, th th cng
hay ch cc nng tri nh. Sau y chng ta s cp n mt
vi giai cp in hnh trong x hi Dothi.
* Gii t t
ng u gii t t l v thng t, v ny l th lnh ca
dn, l tc vin chnh trong phng t n th v l ng߶i
ch ta thng hi ng Dothi gm 71 thnh vin. Tr߾c kia chc
v ny c trao theo li cha truyn con ni v lm n mn i.
Nhng d߾i thi Rma cai tr v d߾i triu i ca vua Hr
C, nhng c quyn ny b t߾c mt. Rma c th b nhim
hay cch chc v thng t ty h, th nn v thng t ang
ti chc d c thi ly phc i vi Rma. D vy dn
chng vn t lng tn knh ng߶i m coi h l trung gian chnh
thc gia Thin Cha v dn Ng߶i. Mi nm mt ln, v thng
t c vo Ni Cc Thnh trong n th lm l x ti cho
dn.
Vin qun c n th (Cv 4,1; 5,24) l ph t ca thng t trong phng t v thay mt thng t khi cn. ng ny cng coi sc an ninh trt t n th vi s tr gip ca cc i tr߷ng ton qun.
Cc t t cp d߾i sng thnh hay ri rc trong n߾c. Ng߶i ta ߾c chng c 7,200 t t. Mi nm h t v Girusalem vo dp l Vt Qua, l Ng Tun v l Lu. H cn chia lm 24 nhm, thay phin nhau phc v trong n th, mi nm hai ln, mi ln ko di mt tun (x. Lc 1,5.8-9). Cc t t sng nh ca l dng cng. T t th c i sng sung tc hn; cn cc t t nhng ni khc sng nh thu thp phn, nhng th߶ng vn phi lm mt ngh chn tay mi sng.
Cui cng l cc thy Lvi. H khng phi l t t nn khng c c hnh phng t. H ch lo phn v ca ht, s dng nhc kh, gi ca, bo qun v bo v n th.
* Gii kinh s
y l nhng ng߶i sau nhiu nm nghin cu lu di tr
thnh nhng nh chuyn mn v Kinh Thnh. Mt s nh kinh s
l t t, nhng phn ln l gio dn ng h lp tr߶ng Pharisu.
H c uy tn v nh h߷ng ln trong dn v trong thi lu y,
khi n th v triu nh sp , ng߶i ta ch trng n vic
hc hi v sng lut Cha. Cc kinh s l ng߶i gii thch v
p dng lut cho hon cnh mi. C th ni h l nhng ng߶i
k tc s nghip ca cc ngn s. H h߾ng dn i sng tinh
thn ca dn, cn t t ch yu ch lo phng t. Cc kinh s
c mt hi ߶ng v cng lc h cng chim mt v th quan
trng hn trong thng hi ng Dothi bn cnh cc thng t
v k mc.
Cc kinh s a ra nhiu lut l chi li gip con ng߶i lc no cng c mi gi sng trung tn vi Thin Cha. Tuy nhin h cng d ri vo mt th c n lut hp hi, khin cho vic gi lut tr thnh gnh nng v lm cho ng߶i ta qun i ci ct yu ca lut. D sao chnh nh cc kinh s m Dothi gio cn tn ti sau bin c nm 70.
* Gii k mc
y l nhng ng߶i c a v trong x hi, h l nhng bc nin
tr߷ng hay ph ng. Tuy c chn trong thng hi ng nhng h
khng c nh h߷ng l bao. V mun c ti v nn h kh gn
b vi Rma cng nh vi cc thng t. D߶ng nh h thuc phi
Xac.
* Dn chng
a s l nng dn, th th cng hay tiu th߽ng. C ngh b coi
l u nh ngh thuc da, c ngh b coi khinh nh ngh thu thu.
Cng c c hnh kht, trm cp v gi im Palttin vo
thi c Gisu. Ng߶i Dothi c min thi hnh ngha v qun
s i vi quc. N l l giai cp b ngc i nht, nhng
cc n l gc Dothi th߶ng c i x t t hn v c th
c tr t do sau su nm phc v.
trong n߾c v nht l hi ngoi, ng߶i ta thy c nhng ng߶i xin gia nhp o Dothi (Mt 23,15). Tr߾c khi tr thnh tn tng, nam gii phi chu ct b, c thanh ty v i dng l ti n th. S ph n tng gio lun ng hn n ng.
Palttin thi c Gisu, ng߶i ph n khng c gi bng nam gii. Th gii ca h ch l gia nh vi cc vic ni tr. H khng c i hc c v mt o ln mt i. H khng c mi lm chng ti ta n cng nh khng c ln ting trong cc nghi l phng t. H t khi i ra ngoi v nu c ra ngoi th th߶ng i khn che u. Theo tp tc thi , ng߶i n ng khng nn nhn mt ph n c chng, cng khng nn tr chuyn hay cho hi mt ph n ngoi ߶ng. Cc thiu n Dothi lp gia nh rt sm. H lm m hi lc 12 hay 13 tui v th߶ng lm m c߾i khong mt nm sau. Ng߶i v c th b chng ly d ch v nhng l do khng ng g. Sau khi chng cht, ng߶i v ga phi ch xem ng߶i anh em chng c mun ly mnh khng, nu ng߶i ny khng mun, ng߶i v ga mi c i ly chng khc. Chnh trong bi cnh m chng ta hiu hn mt s on Tin Mng nh Mt 22,23-32 v Lc 7,36-50. Vic c mt nhm ph n i theo c Gisu (Lc 8,2-3) hn l mt iu l th߶ng vo thi .
d. Cc nhm tn gio
C bn nhm chnh:
* Nhm Xac
Nhm ny gm gii gio s cp cao, phn ln cc t t Girusalem
v nhiu k mc. Nt chung ca h l tnh bo th, h chng
li mi thay i v mt thn hc, phng t hay chnh tr. H
c thi ha hon vi ng߶i Rma, c th l duy tr a
v, bng lc. Du sao cng ngy h cng xa ri dn chng, uy
tn ca h ch da trn chc v t t m h m nhn. Bi vy
khi n th sp nm 70, nhm ny cng bin mt khi lch
s.
Xt v mt gio thuyt, nhm Xac ph nhn th߷ng pht i sau v s phc sinh (Mt 22,23; Cv 23,6-8), bi h gn b vi quan nim truyn thng v m ph. H khng coi trng cc lut truyn khu nhu nhm Pharisu, nhng li ht sc trung thnh vi ngha en ca Kinh Thnh. H qu chung c bit Ng Th hn mi sch thnh khc. c Gisu cng c ln tranh lun vi h v s phc sinh (Mc 12,18-27).
* Nhm Pharisu
y l mt nhm gm a s l dn th߶ng thuc giai cp trung
lu, tuy cng c cc t t vng qu v cc thy Lvi tham d.
Khng phi mi ng߶i Pharisu u l kinh s, nhng hu nh mi
kinh s u l Pharisu. ngha ca t pharisaioi cn c tranh
lun; nhin ng߶i cho rng n c ngha l "nhng k sng
tch bit", t c li gi "bit phi". Nhm
ny bt ngun t nhm nhng ng߶i o c (Hassidim) thi
Macab. Vo thi c Gisu, cc ng߶i Pharisu rt c knh
trng v chnh i sng o c ca h. H hp thnh nhng cng
on nh, ng kn. H chuyn cn suy nim Kinh Thnh v quyt
tm tun gi t m mi khon lut, thnh vn cng nh truyn
khu. So vi nhm Sac, h c tinh thn ci m hn v mt gio
l v gii thch Kinh Thnh. Khun mt ng߶i Pharisu c m
t trong Tin Mng khng phn nh ht s thc v nhm ng߶i ny.
C l c Gisu lc cn b c cc ng߶i Pharisu dy
gio l v cu nguyn hi ߶ng Nadart. Hn c nhng
ng߶i Pharisu kiu hnh v gi hnh, nhng thi t߷ng mnh
c th mua c N߾c tri bng cng trng v s thnh thin
ca mnh vn l thi m chng ta c th ri vo.
* Nhm txn
Nm 1947 nh mt khm ph tnh c vng Cumran (ty bc Bin
Cht), ng߶i ta bit n s hin din ca mt nhm ng߶i Dothi,
sng chung vi nhau thnh cng on: c th l nhm txn
m s gia Dothi Gixph nhc n. C l nhm ny bt
ngun t thi Macab khi ngha. y l mt nhm c t chc
ht sc cht ch v c tn ti trt t. H sng ngho kh,
vng phc nhng ng߶i lnh o v c thn. Nhng vic chnh
ca h hng ngy l: cu nguyn sng chiu. lao ng chn tay,
thanh ty theo nghi thc v dnh mt phn ba m hc hi Kinh
Thnh v cc ti liu ca cng on. Khm ph Cumran li
cho ta nhiu bn chp tay qu gi v Kinh Thnh v cc ti liu
ca cng on. Cng c c mt h thng b cha n߾c dng cho
vic thanh ty.
Phi nhn nhn rng i sng thnh thin ca nhm ny qu l mt a hoa p ca Dothi gio. Tuy h sng tch bit nhng y l mt cng on nng ng, h mong Cha n nn sng trong cu nguyn v tit dc chun b n Ng߶i. Theo cc tc gi xa nh s gia Gixph th nhm txn sng c thn hon ton. Tuy nhin ng߶i ta li tm thy nhng b x߽ng ph n ngha a ca h v c nhng ti liu ni n vic kt hn mt v mt chng. D sao iu ny khng phi l khng gii thch c: c th lc u, h nhn c cc cp v chng hay cho php kt hn, nhng dn dn h i n ch tit dc tuyt i. Nhm txn t coi mnh mi l con chu ch thc ca thng t Xac. Яi vi h, n th b cc t t lm u nn h t chi khng n n th. H mong Thin Cha n thanh ty n th v ti lp mt nn phng t thanh sch. V mt chnh tr, h l nhng ng߶i Dothi yu n߾c. Nm 68 h lao mnh vo cuc chin chng Rma ri chp nhn tht bi.
Chc c mt lin h no gia ng Gioan Ty Gi vi nhm txn Cumran, v li ging ca ng c nhng nt t߽ng t vi xc tn ca nhm ny: Фng Msia gn n, s cn thit ca vic thanh ty, s kinh khng ca ngy thnh n sp ging xung... Chng r c Gisu c bit n nhm ng߶i Cumran khng, nhng phi nhn rng gio l ca Ngi khc vi gio l ca h mt im kh quan trng, l tnh ph qut ca n cu . Khi cm nhn c tnh yu Thin Cha th ng߶i txn quay ra cm th nhng k ti li, ngoi gio cng nh Dothi, v mong ngy Thin Cha tiu dit tt c nhng k v o trn mt t. Cn c Gisu li nhn mnh n lng th߽ng xt ca Thin Cha i vi ti nhn.
* Nhm Samari
Dn Samari l mt nhm ng߶i c gc Dothi, nhng sau cuc lu
y nm 722 tr߾c CN, h tr thnh mt dn c pha trn nhiu
sc dn ngoi. Sau nhiu bin c lch s ng tic, dn Samari
vi dn Dothi nui mi th ght ln nhau. Ng߶i Dothi coi ng߶i
Samari l lc gio v t chi c s lin h vi h (x Ga 4,9).
Ng߶i Samari khng th phng Girusalem, nhng trn ni Garidim,
v h ch nhn nhn Ng Th m thi. Thi ca c Gisu i
vi nhm ng߶i ny tht l khc th߶ng trong bi cnh thi y
(Lc 10,33; 17,16; Ga 4,5-40). Samari cng tr nn phn t c
rao ging Tin Mng (Cv 8,5-25).
e. Ыn th, hi ߶ng v cc ngy i
l
* Ыn th
Vo thi c Gisu, n th tri qua mt lch s di. Ыn
th u tin do vua Salmn xy b qun Babylon ph hy nm
587 tr߾c CN. Sau khi thot khi cnh lu y tr v, ng߶i ta
xy n th th hai nh hn (520-515 tr߾c CN). Ыn th vua Hr
C, n th c trng tu v ni rng: cng trnh bt u nm
20 tr߾c CN, mi n nm 64 sau CN mi hon tt, nhng su nm
sau n th li b ph hy hon ton. Ыn th c nhiu tin
nh. Ln hn c l tin nh dn ngoi, ni y ng߶i ta bun
bn sc vt v i tin dng cng n th (x. Ga 2,14). Mt
lan can bng ngn tin nh ny vi tin nh ph n, ng߶i
ngoi gio vt qua s b x t (x. Cv 21,28). Ri n tin nh
traen dnh cho nam gii. Sau cng l tin nh t t, gia c
bn th dng l ton thiu, cao 7,5 mt, mi cnh di 25 mt.
y l ni dng cc vt hy sinh, c bit l "hy sinh vnh
vin" gm vic dng mt con chin vo bui sng v bui
chiu mi ngy. Cui cung l phn quan trng nht ca n th
gm Ni Thnh v Ni Cc Thnh. Ni Thnh (Hkal) c bn th
dng h߽ng (x. Lc 1,9.11), bn dng bnh trng hin v chn n
by ngn. i qua mt bc mn l vo Ni Cc Thnh (Debir). tr߾c
kia, trong n th do vua Salmn xy, Ni Cc Thnh l ni t
Hm Bia Giao c. T nm 587 tr߾c CN, Hm Bia khng cn na nn
Ni Cc thnh hon ton trng. Ng߶i Dothi tin rng y l
ni Thin Cha hin din cch c bit, ch c thng t ti
chc mi c vo mi nm mt ln trong dp l x ti.
Ыn th l trung tm i sng phng t ca dn Dothi, nn vic n th b ph hy l mt mt mt khng g b p ni. T 20 tui, mi ng߶i Dothi phi nam u phi np thu n th. i hnh h߽ng ln Girusalem vo ba dp i l l mt nim vui ln cho nhng ng߶i m o.
* Hi ߶ng
Hin nay ng߶i ta cho rng t thi lu y Babylon, v n th
khng cn na, nn bt u xut hin cc hi ߶ng. T
cc hi ߶ng pht trin nhanh trong n߾c cng nh hi ngoi.
Mi cng on Dothi u c hi ߶ng. cc thnh ph ln
c nhiu hi ߶ng.
Hi ߶ng l mt cn nh hnh ch nht, h߾ng v Girusalem. Phng t hi ߶ng ch yu l ngy sabt, gm c cu nguyn v c Kinh Thnh: ng߶i ta c Kinh Thnh bng ting Hpri, ri c bn dch bng ting Aram (Targum), sau l bi ging nhm gii thch v p dng vo cuc sng (Lc 4,16-21). ng tr߷ng hi ߶ng c nhim v t chc phng v, ch nh ng߶i c sch thnh v mi nhng ng߶i c kh nng ln gii thch (x Cv 13,15).
Vai tr ca hi ߶ng rt quan trng; c bit sau nm 70, khi khng cn n th na, n tr thnh ni sinh hot ca o Dothi. Hi ߶ng khng nhng l ni phng t, m cn l tr߶ng hc v l trung tm vn ha. Chnh nh hi ߶ng m nim tin ca ng߶i Dothi c duy tr v lng o c c nui dng.
* Cc ngy i l
C ba dp l ln hng nm k nim nhng ln Thin Cha can thip
trong lch s gii phng dn Ng߶i. l l Vt Qua, l
Ng Tun v l Lu. Trong cc l ny, trn nguyn tc, mi
ng߶i Dothi phi nam phi i hnh h߽ng Girusalem.
L Vt Qua l l trng hn c, ko di trn mt tun. Chiu ngy 14 thng Nixan (khong thng ba, thng t d߽ng lch), ng߶i ta st t chin ti n th, ri t t s ly mu chin m d߾i chn bn th. Khi m xung, ng߶i ta s n tic chin vt qua theo gia nh hay theo nhm. L Vt Qua c c hnh nh mt cuc t߷ng nim nhm gip mi ng߶i sng li kinh nghim ca cha ng h xa kia c gii phng khi Aicp. Trong ba tic Vt Qua ng߶i ta n tht chin vi bnh khng men v rau ng. Ngoi ra ng߶i ta cng ung vi nhau bn chn ru c v ch ta ba tic chc lnh. Trong bu kh linh thnh ca ba n c bit ny, v ch ta s k li bin c Xut Hnh. Lc tic gn tn, ng߶i ta c cc thnh vnh ca ngi (Hallel) tc l Tv 113-118.
Khi nh li cuc gii phng xa, ng߶i ta hy vng Cha s gii phng dn Ng߶i trong t߽ng lai. Chnh v l Vt Qua l mt l c th khi dy lng i quc v v s ng߶i v Girusalem rt ng (khong 200,000 ng߶i), nn dp ny chnh quyn Rma canh phng cn mt hn nhiu trnh bo lon.
L Ng Tun c c hnh 50 ngy sau l Vt Qua. Nguyn thy y l l ma gt, ng߶i ta dng cho Cha nhng ca u ma (Xh 23,16). Sau ny l Ng Tun (cn c gi l l Cc Tun Xh 34,22) tr thnh mt l t߷ng nim vic Cha ban giao ߾c v lut trn ni Xinai. Tht l ngha khi chnh trong ngy l Ng Tun ca ng߶i Dothi m Thnh Thn c ban xung kt thc cuc Vt Qua ca Cha Kit (Cv 2).
L Lu nguyn thy l l thu hoch nhng hoa tri ca rung ng (Xh 23,16). S gia Gixph cho rng y l l thnh nht v trng nht ca ng߶i Dothi. L ny c hnh vo ma thu, khi v thu hoch kt thc (Lv 23,39), tri cy c hi xong. Khch hnh h߽ng dng ln nhng ci lu, h trong by ngy nh li thi gian sng trong sa mc (Lv 23,42-43). Ngoi ra c nhiu cuc r߾c tng bng, ng߶i ta pht cnh l vn tu (lulab) tung h. Mi ngy cc t t i r߾c n߾c h Sila em v r߾i ln bn th. Bui ti, tin nh ph n rc r nh n, c ca ma sut m. Tin Mng Gioan minh nhin ni n l ny 7,2 v c l m ch n l y 7,37-38 v 8,12.
Ngoi ba i l trn cn nhng l khc nh l X Ti, l Cung Hin n th (x. Ga 10,22) v l Tn Nin. Ngy sabt l ngy cu nguyn v ngh ngi, ngng mi cng vic sau su ngy lao ng. Ngy sabt bt u t chiu th su n chiu th by, l ngy thnh hin cho Thin Cha. c Gisu khng coi th߶ng ngy sabt, Ng߶i ch phn i mt li hiu hp hi v ngy l ny, bi l ngy sabt cng l ngy sng cho tha nhn (Mt 12,12).
Thnh Girnim khng nh: "Khng bit Kinh Thnh l khng bit c Kit". Khng nh cn ph hp hn bit bao i vi Tn c n ni ta c th ni: khng bit Tn c, khng bit bn sch Tin Mng, l khng bit c Kit. Bit c Kit tht l mi li tuyt vi m mi Kit hu ߾c ao c c trong i.
Cng аng Vatican II dnh ch߽ng cui ca Hin Ch v Mc Khi ni v tm quan trng ca Kinh Thnh trong i sng Gio Hi v i sng ca tng Kit hu.
Cng аng mun li Cha c trao gi n mi Kit hu thuc mi thi i, mi ngn ng (MK 22). y l mt iu mi m, v t th k XIII v nht l t th k XV, c khuynh h߾ng khng khuyn khch vic dng Kinh Thnh bng ting bn x, v mun dnh ring cun Kinh Thnh cho nhng nh thn hc.
Dng mt hnh nh mnh m v su sc, Cng аng khng nh vic dn Cha c dng nui bng bnh ban s sng t trn bn tic Li Cha v bn tic Mnh Cha Kit (MK 21). Nh th, Li Cha tht l l߽ng thc hng ngy cho Kit hu, song song vi vic h c nui dng bng bn tic Thnh Th.,P> Cng аng khuyn khch c bit mi Kit hu c Li Cha th߶ng xuyn. Khi nghe c Li Cha trong phng v th Cha Kit "hin din trong Li ca Ng߶i, v chnh Ng߶i ni khi ta c Kinh Thnh trong Gio Hi" (PV 7). Vy khi Gio Hi c Kinh Thnh, th lc Thin Cha ni vi Dn Ng߶i v c Kit loan bo Tin Mng cho Gio Hi (PV 33).
Tuy nhin, Cng аng cn khuyn khch tn hu c Kinh Thnh mt cch ring t. y l mt h߾ng mi ca lng o c Kit gio. Vic c Kinh Thnh c mt v tr tri vt trong s cc vic o c.,P> Kinh Thnh l mt tp sch c, ngay b Tn c cng cch xa ta gn 20 th k. Chnh v th chng ta khng ngc nhin khi gp nhng on vn kh hiu v xa l vi nn vn ha ca ta. "Lng yu mn nng nn v sng ng i vi Kinh Thnh" (PV 24) c th hin qua vic hc hi khng ngng. Cc bi dn nhp, cc ghi ch, cc sch ch gii v nhng kha hc v Li Cha s gip ta rt nhiu hiu ng v su v Li Cha trong truyn thng Gio Hi.
Thi u tin ca ng߶i c Li Cha l thi c tin. Tin rng chnh qua on Kinh Thnh m ti ang suy nim hay chim nim, Thin Cha mun ng li vi ti: "Trong sch Thnh, Cha trn tri du dng n vi con ci Ng߶i v i vo cuc i thoi vi h" (MK 21). Nhng c th i thoi, ta cn bit m lng lng nghe cch n cn v khim tn. Ting Cha n vi ti y, by gi; ting y c th khc vi nhng d nh ca ti v i ti b߾c vo mt cuc mo him ca lng tin ph thc. Cuc gp g vi Li Cha s soi sng cho tng c nhn cng nh cho c tp th tr߾c nhng quyt nh v chn la trong hon cnh c th hm nay. Nh th suy nim Li Cha i chng ta phi dn thn bng c cuc i.
c Li Cha vi thi tin t߷ng lng nghe l bt u cu nguyn. "Cu nguyn phi i i vi vic c Kinh Thnh, cuc i thoi gia Thin Cha v con ng߶i c thit lp" (MK 25). D nhin cu nguyn khng nht thit phi ni ra li, nhng c th ch l s yn lng thm su ca ng߶i thy mnh sng trong tnh yu Cha.
Kinh Thnh s ch l m ch v hn nu Cha Thnh Thn khng n tc ng trn ng߶i c. Nh Ng߶i m mt bn vn c tr thnh l߽ng thc nui dng cc tn hu mi cho n tn th. Nh Ng߶i m c Gisu lch s tr nn gn gi vi chng ta. Ng߶i s dn chng ta vo chn l trn vn. Vy hiu c mt bn vn do Thnh Thn linh hng, chng ta cng cn c Thnh Thn soi sng v thc y.
"Яi vi con ci Gio Hi, Kinh Thnh l sc mnh cho c tin ca h, l l߽ng thc cho linh hn h, l ngun sui trong ngn v th߶ng hng cho i sng thing ling ca h" (MK 21).
Bn dch Tn c m bn ang cm trn tay l mt ng gp nh b cho nhu cu c, suy nim v sng Li Cha trn qu h߽ng Vit Nam, v trong Gio Hi.