Con ngêi thêi nay ng©y ngÊt tríc nh÷ng vËt thÓ v« cïng nhá vµ v« cïng lín trong vò trô. Hä nghiªn cøu nh÷ng h¹t tö nhá bÐ nhÊt vµ dù ®o¸n ®îc tuæi cña vò trô. §èi víi nhiÒu ngêi, vò trô mang dÊu vÕt cña Thiªn Chóa, ®ã lµ n¬i Thiªn Chóa tá m×nh cho con ngêi (x. Rm 1,19-20). Nhng h×nh ¶nh Thiªn Chóa ta thÊy qua vò trô cßn nhiÒu nÐt cha râ rµng. Thiªn Chóa kh«n ngoan vµ nh©n hËu kh«ng chØ b»ng lßng víi viÖc tá m×nh qua tù nhiªn, Ngêi cßn muèn ngâ lêi víi con ngêi ®· ®îc dùng nªn theo h×nh ¶nh Ngêi vµ ®· gieo vµo lßng hä nçi khao kh¸t kh«n ngu«i lµ ®îc nh×n thÊy Thiªn Chóa.
§Ó tá m×nh cho toµn thÓ nh©n lo¹i, Ngêi ®· chän mét nhãm ngêi ®Ó lµm thµnh mét d©n téc, d©n Ýtraen. Ngêi huÊn luyÖn hä ®Ó hä c¶m nhËn ®îc t×nh th¬ng cña Ngêi vµ ®¸p l¹i b»ng mét lßng trung tÝn s¾t son. Ngêi ®· ®i vµo dßng lÞch sö cña d©n Ýtraen ®Ó mÆc kh¶i b»ng Lêi vµ b»ng c¸c biÕn cè. Thë xa, nhiÒu lÇn nhiÒu c¸ch, Thiªn Chóa ®· nãi víi cha «ng chóng ta qua c¸c ng«n sø (Dt.1,1). Thiªn Chóa ®· nãi víi con ngêi qua con ngêi vµ b»ng ng«n ng÷ loµi ngêi. Nh÷ng nghiªn cøu míi vÒ ng÷ häc trong c¸c thËp niªn võa qua ®· lµm næi bËt tÇm quan träng cña ®éng tõ "nãi". ThËt vËy, khi kh¸m ph¸ ra nh÷ng gi¸ trÞ ®éc ®¸o cña ng«n ng÷ vµ nh÷ng chiÒu kÝch phong phó cña nã, con ngêi míi thÊy sù kh«n ngoan cña Thiªn Chóa khi Ngêi muèn m¹c kh¶i b»ng ng«n ng÷ loµi ngêi.
Thiªn Chóa ®· nãi qua miÖng c¸c ng«n sø, nhng nh÷ng lêi ®ã l¹i nh»m chuÈn bÞ cho Ng«i Lêi, Con cña Ngêi xuÊt hiÖn vµo thêi viªn m·n. Ngay c¶ nh÷ng biÕn cè trong lÞch sö d©n Ýtraen, tuy cã gi¸ trÞ vµ thÕ ®øng riªng biÖt, nhng l¹i híng vÒ c¸i s¾p ®Õn. ChÝnh Thiªn Chóa ®· ®Æt trong mçi biÕn cè mét mÇm mèng siªu vît chÝnh m×nh, ®Ó chuÈn bÞ cho BiÕn cè cña mäi biÕn cè lµ §øc Kit«. Dêng nh, nhê mét thêi gian dµi suy t, chÝnh ngêi Do-th¸i còng nhËn ra ®iÒu ®ã. Hä thÊy r»ng nh÷ng biÕn cè qu¸ khø chØ lµ sù biÓu lé mét phÇn ý ®Þnh cña Thiªn Chóa ë mét cÊp ®é bÊt toµn vµ cµng lóc Ngêi cµng mÆc kh¶i trän vÑn h¬n ý ®Þnh cña Ngêi. BiÕn cè xuÊt AicËp híng ®Õn viÖc gi¶i phãng con ngêi khái ¸ch n« lÖ téi lçi. Giao ¦íc Xinai b»ng m¸u nh÷ng con bß híng ®Õn mét giao íc míi ®îc ghi kh¾c trong lßng ngêi (Gr. 31,31-34). §Êt høa Canaan chØ lµ h×nh bãng mê nh¹t cña Thµnh Giªrusalem míi. Ngay c¶ nh÷ng nh©n vÊt trong lÞch sö nh vua, ng«n sø, thñ l·nh, t tÕ còng xuÊt hiÖn nh nh÷ng ngêi dän ®êng cho mét §Êng kh¸c cao vît h¬n hä.
II. C¸C S¸CH T¢N ¦íC Vµ NH÷NG THÓ V¡N CHÝNH
Trong lÞch sö d©n Ýtraen, Thiªn Chóa ®· lËp giao íc víi tæ phô ¸praham (St. 15,18) vµ qua «ng M«sª, Ngêi ®· lËp giao íc víi c¶ d©n téc nµy (Xh. 24,8). Trong niÒm tin vµo §øc Giªsu Kit«, c¸c nhµ thÇn häc Kit« gi¸o ®Çu tiªn ®Òu cã chung mét x¸c tÝn, ®ã lµ §øc Giªsu khai më giai ®o¹n chung côc cña lÞch sö cøu ®é. N¬i Ngêi mäi lêi høa víi cha «ng ®îc thµnh tùu, vµ niÒm hy väng tõ bao ®êi nay ®îc Thiªn Chóa cho thµnh hiÖn thùc. Mét giao íc míi ®· thµnh h×nh, giao íc trong m¸u §øc Kit« (1 Cr. 11,25), ®æ ra mét lÇn lµ ®ñ (Dt. 9,23-26). Th¸nh Phaol« ®· gäi luËt M«sª lµ giao íc cò (2 Cr 3,14). Giao íc cò vµ giao íc míi cã mét sù duy nhÊt, v× do cïng mét Thiªn Chóa lµ t¸c gi¶. Giao íc cò ®¹t ®îc sù hoµn tÊt viªn m·n cña m×nh n¬i §øc Giªsu.
C¸c Kit« h÷u thÕ hÖ ®Çu tiªn, còng nh c¸c ngêi Doth¸i b©y giê, coi Kinh Th¸nh lµ lêi cña Thiªn Chóa; nhng Kinh Th¸nh lóc ®ã míi chØ lµ phÇn mµ ngµy nay chóng ta gäi lµ Cùu ¦íc th«i. Ph¶i ®îi mét thêi gian l©u sau, nh÷ng s¸ch mµ nay ta gäi lµ c¸c s¸ch T©n ¦íc míi ®îc nh×n nhËn lµ Lêi Chóa, ngang hµng víi c¸c s¸ch kh¸c cña Cùu ¦íc. Chóng ta sÏ bµn vÒ diÔn tiÕn cña viÖc x¸c ®Þnh th quy trong phÇn sau.
TËp s¸ch T©n ¦íc gåm 27 cuèn, ®îc viÕt b»ng tiÕng Hyl¹p phæ th«ng trong thêi bÊy giê. tuy gäi lµ cuèn, nhng thùc ra cã nh÷ng th chØ dµi kho¶ng mét hai trang (2 Gioan, 3 Gioan, Philªm«n). Ta cã thÓ t¹m chia c¸c s¸ch T©n ¦íc lµm bèn lo¹i, dùa trªn bèn thÓ v¨n kh¸c nhau.
Bèn s¸ch ®Çu tiªn cña bé T©n ¦íc ®îc viÕt theo thÓ v¨n nµy, ®ã lµ c¸c s¸ch Tin Mõng (cßn gäi lµ s¸ch Phóc ¢m) theo th¸nh Matthªu, th¸nh M¸cc«, th¸nh Luca vµ th¸nh Gioan. "trong toµn bé Kinh Th¸nh vµ thËm chÝ ngay c¶ T©n ¦íc n÷a, c¸c s¸ch Tin Mõng cã tÝnh u viÖt trªn hÕt, v× nh÷ng s¸ch ®ã lµ nh÷ng chøng tõ tuyÖt vêi vÒ cuéc ®êi vµ lêi gi¸o huÊn cña Ng«i Lêi nhËp thÓ, §Êng Cøu §é chóng ta" (MK 18). C«ng ®ång Vatican« II ®· coi c¸c s¸ch Tin Mõng nh nh÷ng chøng tõ thµnh v¨n cña c¸c T«ng §å hay cña nh÷ng vÞ ®· sèng bªn c¸c T«ng §å ghi chÐp l¹i do ¬n linh høng cña Th¸nh ThÇn. §ã lµ mét chøng tõ ®øc tin mang hai ®Æc ®iÓm sau ®©y. Tríc hÕt, chøng tõ nµy ®îc viÕt l¹i sau nh÷ng biÕn cè nÒn t¶ng cña Kit« gi¸o: phôc sinh, th¨ng thiªn vµ hiÖn xuèng. C¸c biÕn cè nµy nh nh÷ng luång s¸ng chiÕu däi vµo toµn bé cuéc ®êi §øc Giªsu, khiÕn cho c¸c T«ng §å cã mét hiÓu biÕt th©m trÇm h¬n vÒ c¸c viÖc lµm vµ lêi nãi cña Ngêi. KÕ ®ã, chøng tõ nµy mang ®Ëm nÐt ®Æc thï cña tõng t¸c gi¶. Khi so¹n th¶o c¸c s¸ch Tin Mõng, mçi t¸c gi¶ ®· ph¶i chän lùa nh÷ng yÕu tè ®· ®îc truyÒn khÈu hay ®îc ghi l¹i thµnh v¨n, céng thªm nh÷ng hiÓu biÕt riªng cña m×nh mµ lµm nªn mét t¸c phÈm. T¸c phÈm nµy ®îc viÕt cho mét gi¸o ®oµn nhÊt ®Þnh vµ víi mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh.
Cã mét c©u hái ®îc ®Æt ra mét c¸ch gay g¾t trong suèt thÕ kû XX, ®ã lµ c©u hái vÒ lÞch sö tÝnh cña c¸c s¸ch Tin Mõng, hay nãi kh¸c ®i: nh÷ng g× c¸c s¸ch Tin Mõng kÓ l¹i cã thËt kh«ng? C«ng ®ång Vatican« II ®· long träng kh¼ng ®Þnh lÞch sö tÝnh cña c¸c s¸ch Tin Mõng: c¸c s¸ch nµy trung thµnh truyÒn l¹i nh÷ng g× §øc Giªsu thùc sù ®· lµm vµ ®· d¹y, c¸c t¸c gi¶ th¸nh lu«n lu«n truyÒn ®¹t cho chóng ta nh÷ng ®iÒu ch©n thËt vÒ §øc Giªsu (x. MK 19). Nhng v× c¸c s¸ch Tin Mõng lµ nh÷ng chøng tõ ®øc tin, nªn ta ®õng hiÓu lÞch sö tÝnh ë ®©y theo nghÜa lµ c¸c t¸c gi¶ ®· ghi ©m hay chôp l¹i nh÷ng g× §øc Giªsu ®· nãi vµ lµm vµo chÝnh lóc x¶y ra. C¸c s¸ch Tin Mõng cßn cã mét bÒ dµy phong phó h¬n nhiÒu. §ã võa lµ chøng tõ vÒ §øc Giªsu lÞch sö, võa lµ chøng tõ vÒ niÒm tin cña c¸c T«ng §å sau phôc sinh, vµ còng lµ c«ng tr×nh so¹n th¶o cña c¸c t¸c gi¶ th¸nh.
VËy thÓ v¨n Tin Mõng lµ mét thÓ v¨n ®Æc biÖt, nã cã lÞch sö tÝnh nhng l¹i kh«ng ph¶i lµ mét bµi phãng sù hay têng thuËt t¹i chç nh÷ng g× ®ang x¶y ra. C¸c s¸ch Tin Mõng ®îc viÕt sau nh÷ng n¨m dµi nghiÒn ngÉm, cÇu nguyÖn vµ sèng, kh«ng ph¶i cña mét c¸ nh©n, mµ thêng lµ cña c¶ mét céng ®oµn Gi¸o Héi ®Þa ph¬ng. Bèn s¸ch Tin Mõng lµ bèn c¸i nh×n vÒ cïng mét thùc t¹i lµ §øc Giªsu, bèn c¸i nh×n kh¸c nhau nhng bæ tóc cho nhau, ®Ó ta cã mét c¸i nh×n trän vÑn vÒ Con Thiªn Chóa.
S¸ch C«ng Vô T«ng §å thuéc thÓ v¨n nµy. S¸ch nµy kÓ l¹i buæi ®Çu cña Gi¸o Héi vµ c«ng cuéc loan b¸o Tin Mõng cho c¸c d©n téc. §©y kh«ng ph¶i lµ mét tµi liÖu thuÇn tóy lÞch sö nh kiÓu håi ký hay niªn sö, nhng còng kh«ng ph¶i lµ mét s¸ch gi¸o lý thuÇn tóy, v× mang nhiÒu yÕu tè lÞch sö. Cã thÓ nãi C«ng Vô lµ mét lÞch sö nh»m gi¸o huÊn. T¸c gi¶ Luca ®· viÕt s¸ch nµy cho nh÷ng tÝn h÷u gèc d©n ngo¹i ®Ó nãi lªn r»ng sø ®iÖp cøu ®é ®îc gëi ®Õn cho mäi ngêi, tríc hÕt lµ ngêi Doth¸i, sau lµ d©n ngo¹i. C¸c diÔn tõ chiÕm gÇn mét phÇn ba s¸ch C«ng Vô, dÜ nhiªn ®©y kh«ng ph¶i lµ nguyªn v¨n c¸c bµi gi¶ng, bëi v× chóng qu¸ ng¾n, l¾m khi l¹i qu¸ gièng nhau. Th¸nh Luca ®· so¹n ra nh÷ng diÔn tõ nµy dùa trªn nh÷ng yÕu tè trong c¸c bµi gi¶ng cña c¸c T«ng §å. Cßn c¸c tr×nh thuËt còng ®îc ghi l¹i mét c¸ch kh¸ tù do v× thêi xa c¸c sö gia kh«ng qu¸ bËn t©m ®Õn tÝnh chÝnh x¸c cña biÕn cè x¶y ra. Luca cho chóng ta mét h×nh ¶nh tèt ®Ñp vÒ Gi¸o Héi s¬ khai, «ng cè tr¸nh nh¾c ®Õn nh÷ng khÝa c¹nh kÐm ®Ñp cña Gi¸o Héi, nh vô bÊt ®ång ý kiÕn gi÷a hai T«ng §å Phªr« vµ Phaol« ë Anti«khia (Gl 2,11-14) ch¼ng h¹n. ThÕ nªn cã lÏ ph¶i coi nh÷ng b¶n tãm lîc ë Cv 2,42-47; 4,32-35; 5,12-16 lµ nh÷ng bøc häa lý tëng h¬n lµ mét m« t¶ vÒ thùc t¹i cña Gi¸o Héi ë Giªrusalem.
3. ThÓ v¨n TH¦ T¤N GI¸O CHÝNH THøC
T©n ¦íc cã 21 l¸ th, mét sè lín cña th¸nh Phaol«, sè cßn l¹i cña c¸c vÞ T«ng §å kh¸c. §©y lµ nh÷ng l¸ th thùc sù v× ®îc göi ®Õn cho nh÷ng c¸ nh©n nh Tim«thª, Tit«, Philªm«n, hay cho nh÷ng Gi¸o Héi ë ®ã ®©y trong ®Õ quèc R«ma. C¸c th ph¸t xuÊt tõ nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ, nh»m ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu cô thÓ nh còng cè niÒm tin, khÝch lÖ trong c¬n b¸ch h¹i, x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÓm gi¸o lý, uèn n¾n nh÷ng lÖch l¹c, ng¨n ngõa nh÷ng sai lÇm.. C¸c th nµy thêng ®îc ®em ®äc c«ng khai trong buæi häp céng ®oµn tÝn h÷u (1 Tx 5,27), vµ còng cã thÓ ®îc trao ®æi gi÷a c¸c Gi¸o Héi (Cl 4,16). V× c¸c th trong T©n ¦íc kh«ng ph¶i chØ lµ nh÷ng th thuÇn tóy riªng t, còng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng luËn th (Ðpitre) theo kiÓu cña c¸c triÕt gia Hyl¹p, nªn chóng ta cã thÓ coi chóng thuéc vÒ thÓ v¨n "th t«n gi¸o chÝnh thøc". §©y lµ tµi liÖu do mét nhãm hay mét vÞ cã thÕ gi¸ göi c¸ch chÝnh thøc vµ c«ng khai cho nh÷ng c¸ nh©n hay cho nh÷ng céng ®oµn nhÊt ®Þnh, nh»m mét môc ®Ých chñ yÕu cã tÝnh t«n gi¸o.
Nh c¸c s¸ch Tin Mõng, c¸c th ®îc so¹n th¶o do ¬n linh høng cña Chóa Th¸nh thÇn. Tuy kh«ng cã nh÷ng tr×nh thuËt vÒ ®øc Giªsu nhng c¸c th l¹i "tr×nh bµy cµng ngµy cµng râ h¬n gi¸o lý ®Ých thùc cña Ngêi" (MK 20). Cã thÓ nãi c¸c th ph¶n ¸nh viÖc sèng lêi Chóa cña c¸c céng ®oµn d©n Chóa ë thÕ kû ®Çu, víi nh÷ng khã kh¨n riªng; tuy nhiªn ta vÉn cã thÓ kh¸m ph¸ thÊy n¬i c¸c th mét sø ®iÖp lu«n míi mÎ cho ®øc tin cña m×nh, miÔn lµ biÕt thÝch øng sø ®iÖp ®ã cho thêi ®¹i m×nh ®ang sèng.
S¸ch cuèi cïng trong bé T©n ¦íc lµ s¸ch Kh¶i HuyÒn. §©y lµ mét thÓ v¨n thÞnh hµnh trong v¨n ch¬ng Doth¸i trong kho¶ng thêi gian hai thÕ kû tríc ®Õn mét thÕ kû sau CN. ThÓ v¨n nµy sö dông nhiÒu h×nh ¶nh, con sè, tªn gäi vµ mµu s¾c mang ý nghÜa tîng trng. §Ó hiÓu ®îc ý nghÜa cña chóng, ta cÇn quy chiÕu vÒ Cùu ¦íc vµ c¸c s¸ch Kh¶i HuyÒn kh¸c, chø kh«ng nªn hiÓu theo nghÜa ®en. S¸ch Kh¶i HuyÒn ®îc viÕt ®Ó cñng cè niÒm hy väng c¸c tÝn h÷u ®ang bÞ b¸ch h¹i v× ®øc tin. T¸c gi¶ s¸ch nµy ®· ph¸c häa mét lo¹t nh÷ng thÞ kiÕn cã tÝnh tîng trng ®Ó m« t¶ cuéc giao tranh trong vò trô gi÷a sù thiÖn vµ sù ¸c, gi÷a §øc Kit« vµ Xatan, cuèi cïng §øc Kit« vµ c¸c th¸nh sÏ toµn th¾ng. §ã lµ ®éng lùc gióp ngêi tÝn h÷u v÷ng t©m ®îi chê sù can thiÖp cña Thiªn Chóa. Nh thÕ s¸ch Kh¶i HuyÒn vÉn cã gi¸ trÞ cho mäi thêi, v× lÞch sö vÉn cßn lµ cuéc tranh chÊp cho ®Õn ngµy §øc Kit« trë l¹i. Tuy nhiªn chóng ta ph¶i tr¸nh th¸i ®é coi s¸ch nµy nh mét thø "SÊm Tr¹ng Tr×nh" vµ ®em ¸p dông vµo nh÷ng biÕn cè lÞch sö ®ang hay sÏ x¶y ra trªn thÕ giíi.
III. TH¦ QUY T¢N ¦íC Vµ C¸C
S¸CH NGôY TH¦
Nh ®· nãi ë trªn, c¸c Kit« h÷u thêi s¬ khai coi bé s¸ch th¸nh cña Doth¸i gi¸o lµ bé Kinh Th¸nh duy nhÊt mµ hä t«n kÝnh. Trong kho¶ng mét thÕ kû ®Çu cña Kit« gi¸o (30-130 sao CN), bé s¸ch nµy kh«ng hÒ ®îc gäi lµ c¸c s¸ch Cùu ¦íc, bëi lÏ bé T©n ¦íc cha thµnh h×nh. Ngµy nay, c¸c Kit« h÷u, dï lµ c«ng gi¸o, chÝnh thèng hay tin lµnh, ®Òu nh×n nhËn 27 s¸ch trong bé T©n ¦íc lµ s¸ch th¸nh, lµ Kinh Th¸nh, cã gi¸ trÞ nh hay thËm chÝ cßn h¬n c¶ bé s¸ch th¸nh mµ ngêi Doth¸i quen gäi lµ "LuËt vµ c¸c ng«n sø". §Ó Gi¸o Héi §«ng Ph¬ng vµ T©y Ph¬ng ®i tíi viÖc nh×n nhËn nµy, cÇn c¶ mét thêi gian dµi mÊy thÕ kû. Chóng ta kh«ng ghi l¹i ®©y nh÷ng diÔn biÕn phøc t¹p cña lÞch sö, chØ ph¸c th¶o mét vµi nÐt chÝnh.
Trªn hÕt lµ vÞ trÝ trung t©m cña §øc Giªsu trong Kit« gi¸o. TÊt c¶ ®Òu quy vÒ Ngêi, nh÷ng lêi nãi vµ viÖc lµm cña Ngêi bµy tá khu«n mÆt cña chÝnh Thiªn Chóa ë mét møc ®é siªu viÖt cha tõng thÊy. Sau khi §øc Giªsu vÒ trêi, nhÞp cÇu duy nhÊt nèi liÒn c¸c Kit« h÷u víi §øc Giªsu lµ c¸c T«ng §å, nh÷ng chøng nh©n vÒ toµn bé cuéc ®êi trÇn thÕ cña Ngêi. C¸c T«ng §å chñ yÕu lµm chøng b»ng lêi rao gi¶ng (Cv 6,2-4; Rm 10,14-15), nhê ®ã ®øc tin ®îc kh¬i dËy vµ nu«i dìng trong lßng c¸c tÝn h÷u.
Cã hai yÕu tè khiÕn cho c¸c Kit« h÷u nghÜ ®Õn chuyÖn ph¶i viÕt l¹i nh÷ng chøng tõ vÒ §øc Giªsu. Tríc hÕt lµ sù bµnh tríng cña Kit« gi¸o sau quyÕt ®Þnh cña héi nghÞ ë Giªrusalem n¨m 49 (Cv 15). C¶ mét thÕ giíi bao la cña d©n ngo¹i më ra, Gi¸o Héi kh«ng cßn chØ ®ãng khung ë quanh Giªrusalem, nhng ®· v¬n tíi nh÷ng miÒn xa t¾p. C¸c T«ng §å ph¶i liªn tôc ®i nhiÒu n¬i nªn viÖc liªn l¹c b»ng th tõ víi c¸c Gi¸o Héi trë nªn cÇn thiÕt. C¸c th cña th¸nh Phaol« lµ mét thÝ dô vÒ viÖc nµy. KÕ ®ã lµ viÖc c¸c T«ng §å dÇn dÇn trë nªn giµ yÕu vµ qua ®êi. Lµm sao b¶o tån ®îc nh÷ng chøng tõ vÒ lêi nãi vµ viÖc lµm cña §øc Giªsu? H¬n n÷a, nhu cÇu huÊn gi¸o còng ®ßi hái viÖc s¾p xÕp l¹i nh÷ng chøng tõ truyÒn khÈu cho cã hÖ thèng. ThÕ nªn ®· cã nh÷ng su tËp, truyÒn khÈu còng nh thµnh v¨n; ®©y lµ nh÷ng chÊt liÖu cho c¸c t¸c gi¶ viÕt Tin Mõng sau nµy.
Trong kho¶ng thêi gian h¬n mét thÕ kû, ®· xuÊt hiÖn nhiÒu t¸c phÈm cña c¸c Kit« h÷u. VÊn ®Ò ®îc ®Æt ra râ nÐt tõ gi÷a thÕ kû II lµ vÊn ®Ò x¸c ®Þnh xem ®©u lµ danh s¸ch nh÷ng t¸c phÈm cÇn ®îc b¶o tån vµ coi nh s¸ch th¸nh, nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ x¸c ®Þnh th quy cña T©n ¦íc. Cã mét vµi tiªu chuÈn híng dÉn c«ng viÖc nµy:
Sau ®©y lµ mét vµi thêi ®iÓm ®Æc biÖt trong lÞch sö h×nh thµnh th quy:
Ta thÊy mét t¸c phÈm ®îc nhËn vµo th quy v× nã lµ b¶n v¨n ®îc linh høng, nhng ta chØ biÕt ch¾c ch¾n lµ nã ®îc linh høng khi nã ®îc nhËn vµo th quy. Gi¸o Héi tríc khi nhËn vµo ®· ph¶i suy nghÜ vÒ truyÒn thèng ®îc coi lµ b¾t nguån tõ c¸c T«ng §å, ®ã lµ tiªu chuÈn ®Ó chän lùa.
Khi th quy ®îc x¸c ®Þnh, mét sè lín t¸c phÈm kh«ng ®îc kÓ vµo th quy nµy. trong ®ã cã c¶ nh÷ng t¸c phÈm næi tiÕng, thËm chÝ ®· tõng ®îc mét sè vÞ cã thÈm quyÒn c«ng nhËn lµ s¸ch th¸nh, nh s¸ch Gi¸o HuÊn cña mêi hai T«ng §å (cuèi thÕ kû I hay ®Çu thÕ kû II), Ngêi Môc Tö cña HÐcm¸t (®Çu thÕ kû II, R«ma), th cña Banaba, hai th cña C¬lªmentª. C¸c t¸c phÈm nµy ®îc b¶o tån cÈn thËn vµ ngµy nay vÉn ®îc xÕp vµo c¸c t¸c phÈm cã gi¸ trÞ cña Gi¸o Héi buæi ®Çu.
Nhng còng cã nh÷ng t¸c phÈm kh¸c bÞ lo¹i bá, kh«ng ®îc Gi¸o Héi dïng lµm nÒn t¶ng cho gi¸o lý cña m×nh, vµ v× thÕ kh«ng ®îc dïng trong phông vô, ta quen gäi lµ ngôy th. Ngôy th cã h×nh thøc vµ néi dung kh¸ gÇn víi c¸c s¸ch T©n ¦íc. Tuy nhiªn còng ph¶i nhËn lµ mét sè ngôy th cã chøa ®ùng nh÷ng sai l¹c vÒ gi¸o lý, thÝ dô nghiªng vÒ ¶o th©n thuyÕt (docÐtisme, thuyÕt nµy kh«ng nh×n nhËn nh©n tÝnh cña §øc Kit«) hay bµi b¸c h«n nh©n. PhÇn nhiÒu c¸c ngôy th ®Òu Èn díi danh nghÜa c¸c vÞ T«ng ®å.
Ta cã thÓ chia c¸c ngôy th thµnh bèn lo¹i nh c¸c s¸ch trong T©n ¦íc:
Hiªn nay chóng ta kh«ng cßn gi÷ ®îc mét b¶n v¨n Kinh Th¸nh nµo do chÝnh t¸c gi¶ viÕt, hay nãi kh¸c ®i, b¶n v¨n gèc kh«ng cßn n÷a. Tuy nhiªn chóng ta l¹i cã rÊt nhiÒu b¶n chÐp T©n ¦íc b»ng tiÕng Hyl¹p vµ nh÷ng b¶n dÞch T©n ¦íc cæ b»ng nhiÒu thø tiÕng kh¸c nhau. §©y lµ nh÷ng b¶n chÐp tay thuéc nhiÒu thÕ kû tríc khi xuÊt hiÖn kü thuËt in. C¸c b¶n chÐp nµy hiÖn ®ang n»m r¶i r¸c ë c¸c th viÖn trªn thÕ giíi.
C¸c b¶n chÐp tay T©n ¦íc ®îc viÕt trªn giÊy cãi hay giÊy da.
B¶n P52 (Papyrus Rylands) chØ gåm Ga 18,31-33.37-38. §©y lµ b¶n chÐp T©n ¦íc cæ nhÊt hiÖn cã. Nã ®îc chÐp kho¶ng n¨m 135, nay ®îc lu tr÷ t¹i th viÖn John Rylands (Anh).
B¶n P46, kho¶ng n¨m 200, gåm cã c¸c th cña th¸nh Phaol«, trõ nh÷ng th môc vô. B¶n nµy gåm 86 tê giÊy cãi ®îc ®ãng l¹i thµnh tËp (codex).
B¶n Vatican« (Codex Vaticanus) mang ký hiÖu lµ B, ®îc chÐp vµo thÕ kû IV. B¶n nµy b»ng tiÕng Hyl¹p gåm c¶ Cùu ¦íc lÉn T©n ¦íc, nhng T©n ¦íc th× bÞ thÊt l¹c phÇn cuèi. HiÖn ®îc lu tr÷ t¹i th viÖn Vatican«.
B¶n Xinai (Codex Sinaiticus), thÕ kû IV, t×m thÊy t¹i Tu viÖn th¸nh Catarina ë nói Xinai vµo n¨m 1844. B¶n nµy còng b»ng tiÕng Hyl¹p gåm mét phÇn Cùu ¦íc vµ toµn bé T©n ¦íc, thËm chÝ cßn thªm Th cña Banaba vµ mét phÇn t¸c phÈm Ngêi Môc Tö cña HÐcm¸t. B¶n nµy mang ký hiÖu lµ S, hiÖn ®Ó t¹i Lu©n §«n.
§©y lµ hai b¶n næi tiÕng h¬n c¶ trong sè kho¶ng 250 b¶n ch÷ hoa chÐp trªn giÊy da, trong kho¶ng tõ thÕ kû III ®Õn thÕ kû X.
Nh ®· nãi ë trªn, c¸c b¶n chÐp tay hiÖn cã thÓ chØ lµ nh÷ng b¶n sao hay b¶n dÞch tõ b¶n gèc; chóng còng cã thÓ chØ lµ nh÷ng b¶n chÐp l¹i tõ c¸c b¶n sao. Khi ®èi chiÕu nh÷ng b¶n chÐp tay T©n ¦íc hiÖn cã víi nhau, ta thÊy chóng cã kh¸ nhiÒu ®iÓm dÞ biÖt, còng gäi lµ dÞ b¶n. PhÇn lín lµ nh÷ng dÞ biÖt nhá liªn quan ®Õn c¸c chi tiÕt v¨n ph¹m, tõ vùng hay trËt tù c¸c tõ trong c©u. Tuy nhiªn còng cã nh÷ng dÞ biÖt quan träng, cã ¶nh hëng ®Õn ý nghÜa cña c¶ ®o¹n.
C¸c dÞ biÖt trªn ®©y b¾t nguån tõ nhiÒu nguyªn nh©n. Tríc hÕt, b¶n v¨n gèc cña T©n ¦íc ®· ®îc c¸c ký lôc sao ®i chÐp l¹i nhiÒu lÇn trong bao thÕ kû. Khi sao chÐp, khã tr¸nh khái nh÷ng sai sãt v× bÊt cÈn hay v× thiÕu kh¶ n¨ng. Thªm vµo ®ã cã nh÷ng ký lôc, do ý híng tèt, ®· ®«i khi söa ®æi b¶n v¨n mÉu mµ hä cho lµ viÕt sai, viÕt kh«ng hay, hoÆc thiÕu râ rµng vÒ mÆt thÇn häc. Ngoµi ra, khi dïng c¸c trÝch ®o¹n T©n ¦íc trong phông vô, ngêi ta còng thêng lµm cho chóng trë nªn dÔ ®äc h¬n, hay dung hßa chóng víi b¶n v¨n song song cña mét t¸c gi¶ kh¸c trong T©n ¦íc.
Nh thÕ Lêi Chóa trong bé s¸ch T©n ¦íc còng chÞu mét sè phËn nh nh÷ng tµi liÖu cæ kh¸c, ®ã lµ bÞ biÕn ®æi Ýt nhiÒu qua dßng thêi gian. Nhiªm vô cña khoa phª b×nh b¶n v¨n lµ phôc chÕ, t¸i t¹o l¹i h×nh thøc nguyªn thñy cña b¶n v¨n gèc b»ng c¸ch dùa vµo nh÷ng b¶n chÐp tay hiÖn cã.
1. Tríc hÕt lµ thu thËp mäi b¶n T©n ¦íc chÐp tay, c¶ nh÷ng b¶n Hyl¹p lÉn nh÷ng b¶n dÞch cæ b»ng tiÕng Latinh, Xyria, hay AicËp v.v... §«i khi cã nh÷ng b¶n dÞch l¹i s¸t víi b¶n gèc h¬n c¶ b¶n Xinai hay b¶n Vatican«, bëi lÏ chóng ®îc dÞch tõ c¸c b¶n Hyl¹p cßn cæ h¬n hai b¶n nµy.
C¸c gi¸o phô thêng trÝch dÉn T©n ¦íc trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh. Nh÷ng trÝch dÉn nµy còng cã thÓ gióp khoa phª b×nh t×m l¹i ®îc b¶n v¨n T©n ¦íc ë t×nh tr¹ng rÊt gÇn víi b¶n gèc.
Tuy nhiªn, dùa vµo c¸c b¶n dÞch cæ hay c¸c trÝch dÉn cña c¸c gi¸o phô ®Ó mong t×m l¹i b¶n v¨n gèc lµ mét viÖc tÕ nhÞ. §äc mét tõ trong b¶n dÞch, chóng ta kh«ng dÔ biÕt ch¾c ®îc tõ t¬ng øng b»ng tiÕng Hyl¹p trong b¶n gèc. Cßn nh÷ng trÝch dÉn th× qu¸ ng¾n vµ nhÊt lµ c¸c gi¸o phô l¹i thêng trÝch dÉn dùa theo trÝ nhí chø kh«ng trÝch nguyªn v¨n.
2. Sau khi ®· thu thËp c¸c tµi liÖu trªn ®©y, khoa phª b×nh b¶n v¨n sÏ cè g¾ng s¾p xÕp l¹i ®Ó tiÖn dông cho viÖc tiÕp cËn víi nguyªn b¶n. C¸c nhµ chuyªn m«n nhËn thÊy r»ng c¸c b¶n chÐp tay hiÖn cã tuy nhiÒu, nhng cã thÓ chia thµnh mét sè nhãm chÝnh. Mçi nhãm tîng trng cho mét lo¹i b¶n v¨n mµ ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc nguån gèc cña nã mét c¸ch t¬ng ®èi ch¾c ch¾n. Sau ®©y lµ ba lo¹i b¶n v¨n chÝnh yÕu:
VËy vÊn ®Ò lµ ph¶i ph©n lo¹i vµ lîng gi¸ c¸c b¶n v¨n, còng nh x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña chóng trong kh«ng gian vµ thêi gian. Nhê ®ã ta cã thÓ nhËn ra ®©u lµ nh÷ng h×nh thøc cæ nhÊt cña b¶n v¨n, nghÜa lµ nh÷ng h×nh thøc dÔ gÇn víi b¶n gèc h¬n.
3. C«ng viÖc trªn ®©y lµ nhiÖm vô cña khoa phª b×nh ngo¹i t¹i (critique externe). Khoa nµy cßn cÇn sù trî gióp cña khoa phª b×nh néi t¹i n÷a (critique interne). Tríc nh÷ng dÞ b¶n, tøc lµ nh÷ng chç mµ c¸c b¶n chÐp kh«ng ®ång nhÊt víi nhau, khoa nµy sÏ gióp ta chän dÞ b¶n nµo cã kh¶ n¨ng gÇn víi b¶n gèc h¬n, nhê mét sè quy t¾c. Sau ®©y lµ mét vµi quy t¾c tiªu biÓu:
Nh÷ng quy t¾c trªn ®©y kh«ng cã tÝnh tuyÖt ®èi, nªn cÇn ¸p dông c¸ch uyÓn chuyÓn vµ thËn träng, nhÊt lµ khi quy t¾c nµy dÉn ®Õn mét kÕt luËn tr¸i víi quy t¾c kia. §Ó tr¸nh r¬i vµo th¸i ®é chñ quan, ta chØ nªn dïng khoa nµy nh mét bæ tóc cho khoa phª b×nh ®¹t ®îc trong kho¶ng 150 n¨m qua, hiÖn nay b¶n v¨n cña T©n ¦íc cã thÓ coi nh ®· ®îc x¸c ®Þnh.
Bé T©n ¦íc ®· ®îc viÕt ra trong mét hoµn c¶nh ®Æc biÖt, vµo lóc ®Õ quèc R«ma ®ang ®Æt nÒn ®« hé trªn nhiÒu phÇn ®Êt, trong ®ã cã xø PalÐttin. §Ó cã thÓ hiÓu râ c¸c b¶n v¨n h¬n, chóng ta cÇn biÕt vÒ bèi c¶nh x· héi, chÝnh trÞ, t«n gi¸o cña ®Õ quèc R«ma còng nh cña xø PalÐttin, n¬i §øc Giªsu, Ng«i Lêi lµm ngêi, ®· sinh sèng.
1. §Õ quèc R«ma
§Õ quèc R«ma lµ mét ®Õ quèc réng lín, gåm nh÷ng níc v©y quanh
§Þa trung H¶i. §Õ quèc nµy trùc tiÕp kÕ thõa ®Õ quèc Hyl¹p do
Alªxan®ª ®¹i ®Õ g©y dùng nªn. Tuy mang líp vá R«ma nhng trong
thùc chÊt vÉn lµ nÒn v¨n minh Hyl¹p.
Ngoµi viÖc thê hoµng ®Õ, ngêi d©n cßn thê c¸c thÇn kh¸c. Tuy nhiªn t«n gi¸o chØ giíi h¹n ë viÖc tÕ tù. Ngêi ta d©ng c¸c s¶n phÈm cña ®Êt ®ai hay s¸t tÕ c¸c thó vËt. Mét phÇn con vËt ®îc thiªu trªn bµn thê, phÇn kh¸c ®îc chia cho c¸c t tÕ vµ tÝn ®å hay ®em b¸n ngoµi chî (tõ ®ã n¶y sinh vÊn ®Ò cã ®îc phÐp mua thÞt nµy ®Ó ¨n kh«ng, 1 Cr 8). §êi sèng t«n gi¸o cßn thÊm nhËp vµo c¸c sinh ho¹t cña mét ®« thÞ. Mçi thµnh phè hay quèc gia thêng cã mét vÞ thÇn b¶o trî: thÇn Athªna cña Athen, thÇn Atªni cña £phªx«, thÇn Baan cña Xyria...
Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn c¸c t«n gi¸o bÝ truyÒn, thÝ dô ®¹o thê thÇn IxÝt vµ ¤xirÝt. Ngêi muèn nhËp ®¹o ph¶i tr¶i qua nh÷ng thö th¸ch råi míi ®îc nhËn nghi thøc khai t©m; qua nghi thøc ®Çy bÝ mËt nµy, ngêi Êy ®îc coi nh ®· bíc vµo cuéc sèng míi, ®îc thÇn hãa nhê tham dù vµo sù sèng thÇn linh.
Cuèi cïng, c¸c hÖ thèng triÕt häc nh chñ nghÜa kho¸i l¹c vµ chñ nghÜa kh¾c kû còng ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m gióp con ngêi ®¹t ®îc h¹nh phóc.
2. Xø PalÐttin
Vµo thêi §øc Giªsu, vïng ®Êt PalÐttin gåm cã ba phÇn: Galilª
ë phÝa b¾c, Samari ë gi÷a, vµ Giu®ª ë phÝa nam. PhÝa t©y lµ §Þa
Trung H¶i, phÝa ®«ng lµ dßng s«ng Gio®an ch¶y tõ hå Galilª xuèng
biÓn chÕt. Thiªn Chóa ®· chän m¶nh ®Êt nhá bÐ nµy lµm n¬i diÔn
ra lÞch sö cøu ®é toµn thÓ nh©n lo¹i. Con Thiªn Chóa ®· trë
nªn mét ngêi Doth¸i, ®¶m nhËn toµn bé dßng lÞch sö cña d©n
téc Ngêi, mét d©n téc sau khi bÞ lu ®Çy ë Babylon l¹i r¬i vµo
sù thèng trÞ cña ngêi Bat, råi ®Õn ngêi Hyl¹p vµ sau cung lµ
ngêi R«ma.
a. ChÝnh trÞ
Tríc viÖc vua Anti«kh« IV (175-164 tríc CN) xóc ph¹m ®Òn thê,
anh em nhµ Macabª ®· vïng lªn khëi nghÜa vµ cuè cïng ®· giµnh
l¹i ®îc ®éc lËp cho ®Êt níc trong kho¶ng gÇn mét thÕ kû. §ã
lµ triÒu ®¹i nhµ ¸tm«nª (142-63 tríc CN). Vµo cuèi triÒu ®¹i
nµy, cã sù tranh giµnh quyÒn lµm vua vµ lµm thîng tÕ gi÷a hai
anh em HiÕccan« vµ ArÝtt«bul«, ®iÒu nµy ®· nªn cí cho tíng
Pompª cña R«ma chiÕm thµnh th¸nh (n¨m 63), më ®Çu cho giai ®o¹n
R«ma ®« hé.
§øc Giªsu më m¾t chao ®êi khi hoµng ®Õ Augótt« ®· trÞ v× ®Õ quèc R«ma ®îc 20 n¨m, «ng nµy khai më mét thêi kú t¬ng ®èi æn ®Þnh trªn toµn phÇn ®Êt cña ®Õ quèc réng h¬n ba triÖu c©y sè vu«ng.
Riªng ë PalÐttin, nghÞ viªn R«ma ®· ®Æt Hªr«®ª, cßn gäi lµ Hªr«®ª C¶, lµm vua tõ n¨m 40 tríc CN, nhng ph¶i ®îi ®Õn n¨m 37 «ng nµy míi chiÕm ®îc Giªrusalem vµ cai trÞ ë ®ã. Hªr«®ª kh«ng ph¶i lµ ngêi Doth¸i, «ng ®· giÕt nh÷ng ngêi th©n víi nhµ ¸tm«nª ®Ó b¶o vÖ ng«i vµng. Còng v× tÝnh ®a nghi, «ng cßn giÕt c¶ ngêi vî Doth¸i lµ bµ Mariammª còng nh ba trong sè c¸c con trai cña «ng. Díi thêi cña «ng, thîng héi ®ång Doth¸i mÊt hÕt c¶ ¶nh hëng; chÝnh «ng tù cho m×nh cã quyÒn bæ nhiÖm vµ c¸ch chøc thîng tÕ. Khi §øc Giªsu sinh ra (vµo n¨m 6 hay 7 tríc CN) th× Hªr«®ª ®· ë vµo nh÷ng n¨m cuèi ®êi. Theo Tin Mõng M¸tthªu, Ngêi ®· ph¶i trèn qua AicËp v× bÞ Hªr«®ª lïng b¾t (Mt 2,13). Cã nhiÒu c«ng tr×nh ®îc x©y dùng ë kh¾p n¬i trong níc díi thêi Hªr«®ª; nhÊt lµ tõ n¨m 20 tríc CN, «ng ®· cho trïng tu l¹i ®Òn thê nhá bÐ ®îc x©y sau thêi lu ®µy (x. Mc 13,1).
Khi vua Hªr«®ª qua ®êi n¨m 4 tríc CN, v¬ng quèc ®îc chia cho ba ngêi con trai. Hªr«®ª Antipa ®îc lµm tiÓu v¬ng vïng Galilª vµ vïng Pªrª (Lc 3,1). ChÝnh «ng nµy ®· giÕt Gioan TÈy Gi¶ v× Gioan kh«ng chÊp nhËn viÖc «ng lÊy vî cña ngêi anh lµ Hªr«®ª PhilÝpphª (Mt 14,4). ¤ng còng lµ ngêi nhóng tay Ýt nhiÒu vµo vô ¸n §øc Giªsu (Lc 23,6-16). ¤ng ®· xin R«ma phong v¬ng cho m×nh, nhng rèt cuéc «ng ®· bÞ hoµng ®Õ Caligula cÊt chøc n¨m 39 sau CN. Ngêi con kh¸c lµ PhilÝpphª (kh«ng ph¶i lµ Hªr«®ª PhilÝpphª) ®îc lµm tiÓu v¬ng c¸c vïng §«ng B¾c cña hå Galilª (cßn gäi lµ hå Tibªria). Cuèi cïng lµ ¸ckhªlao (Mt 2,22), ngêi mµ vua Hªr«®ª C¶ muèn truyÒn ng«i vua cho, nhng R«ma kh«ng chÊp thuËn, chØ cho «ng cai qu¶n vïng Giu®ª, Samari vµ I®umª. V× bÞ ngêi Doth¸i vµ Samari khiÕu n¹i, ¸ckhªlao ®· bÞ R«ma h¹ bÖ n¨m 6 sau CN. PhÇn l·nh thæ cña «ng ®îc giao cho tæng trÊn R«ma, tõ ®©y chÕ ®é cai trÞ trùc tiÕp cña ngêi R«ma ®îc thiÕt lËp trªn ®Êt Giu®ª.
Trong sè c¸c tæng trÊn ®Çu tiªn, ph¶i kÓ ®Õn Philat« (26-36 sau CN), «ng nµy chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ c¸i chÕt cña §øc Giªsu x¶y ra vµo n¨m 30. ¤ng bÞ ngêi Doth¸i c¨m ghÐt v× cã nh÷ng hµnh vi khiªu khÝch, coi thêng t«n gi¸o cña hä. Sau vô ra lÖnh tµn s¸t nhiÒu ngêi xø Samari, Philat« bÞ c¸ch chøc. Khi C¬lau®i« lªn lµm hoµng ®Õ vµo n¨m 41, «ng dÑp bá chøc tæng trÊn vµ ®a mét ngêi b¹n «ng lµ ch¸u cña Hªr«®ª C¶ lªn lµm vua: ®ã lµ vua ¸crÝppa I, PalÐttin l¹i trë vÒ víi chÕ ®é tæng trÊn vµ mang tªn chÝnh thøc lµ Giu®ª. Cã hai vÞ tæng trÊn liªn hÖ Ýt nhiÒu ®Õn Phaol«, ®ã lµ PhªlÝch (Cv 23,24) vµ PhÐtt«, «ng nµy ®· göi Phaol« ®Õn R«ma ®Ó ®îc xÐt xö ë ®ã víi t c¸ch lµ c«ng d©n R«ma (Cv 25,12).
Tõ thêi tæng trÊn PhªlÝch (52-60), c¸c cuéc næi lo¹n trong d©n Doth¸i ®· trë nªn thêng xuyªn h¬n vµ m¶nh liÖt h¬n. Th¸ng s¸u n¨m 66, cuéc xung ®ét bïng næ vµ gÆp sù ®µn ¸p m¹nh mÏ cña ngêi R«ma. Vµo lÔ Vît Qua n¨m 70, tíng Tit« ®em bèn qu©n ®oµn v©y h·m Giªrusalem. Th¸ng t¸m n¨m 70, ®Òn thê bÞ chiÕm vµ thiªu hñy. Tõ ®ã Giu®ª trë thµnh mét tØnh thuéc hoµng ®Õ gièng nh tØnh Xyria.
ChØ h¬n nöa thÕ kû sau, ngêi Doth¸i l¹i næi dËy mét lÇn n÷a (132-135) khi hoµng ®Õ H¸trian« ban chiÕu chØ cÊm viÖc c¾t b×. Cuéc khëi nghÜa bÞ dÑp tan sau khi ®· kh¸ng cù ¸c liÖt víi qu©n R«ma. ChÝnh ë vÞ trÝ cò cña ®Òn thê, ngêi ta x©y mét ng«i ®Òn kÝnh thÇn Dít. Tõ n¨m 135, tØnh Giu®ª ®îc gäi lµ tØnh Xyria PalÐttin.
b. Kinh tÕ
PalÐttin cã diÖn tÝch kho¶ng 20,000 km vu«ng, víi d©n sè thêi
®ã íc chõng 600,000 ngêi. Däc theo bê biÓn §Þa Trung H¶i lµ
nh÷ng b×nh nguyªn mµu mì. ë Galilª còng nh ë vïng Samari vµ
Giu®ª, cã nh÷ng cao nguyªn nhiÒu sái ®¸, kh«ng thuËn lîi cho
viÖc trång trät vµ ch¨n nu«i. Ngoµi ra ph¶i kÓ ®Õn vïng thung
lòng s«ng Gio®an, cã chç thÊp h¬n 200 mÐt so víi mÆt biÓn. Mïa
ma tõ th¸ng mêi ®Õn th¸ng ba, níc ma ®îc gi÷ cÈn thËn ®Ó
dïng trong mïa n¾ng.
PalÐttin lµ mét níc n«ng nghiÖp. Ngò cèc ®îc trång chñ yÕu ë Galilª. Lóa m×, lóa m¹ch ë ®©y cßn dïng ®Ó cung øng cho thñ ®« Giªrusalem, nhÊt lµ vµo c¸c dÞp lÔ lín. Còng cã nhiÒu lo¹i c©y ¨n tr¸i trong sè ®ã ph¶i kÓ ®Õn c©y chµ lµ ë vïng Giªrikh«. C©y v¶ dÔ trång vµ ®îc dïng ®Ó xuÊt khÈu. C©y nho trång ë kh¾p n¬i trong níc, võa cho tr¸i ®Ó ¨n võa dïng ®Ó lµm rîu nho, mét sè ®å uèng th«ng dông. C©y «liu còng lµ mét c©y hÕt søc quen thuéc ë PalÐttin, c©y nµy cho dÇu ¨n, dÇu th¬m vµ c¶ dÇu dïng trong phông tù n÷a.
Ngµnh ch¨n nu«i chiªn, dª, bß còng ®îc chó träng v× nhu cÇu phông tù trong ®Òn thê. Riªng trong lÔ Vît Qua ®· cÇn kho¶ng 18,000 con chiªn ®Ó s¸t tÕ. Ngêi ta dïng lõa ®Ó chë ngêi vµ ®å, cßn bß ®Ó kÐo cÇy, kÐo xe. Ngoµi ra ng nghiÖp còng ®em l¹i mét nguån lîi ®¸ng kÓ. C¸ cã nhiÒu ë ven §Þa trung H¶i, ë c¸c s«ng r¹ch vµ nhÊt lµ ë hå Galilª, quanh hå nµy cã c¶ mét kü nghÖ lµm c¸ kh« b¸n kh¾p n¬i trong níc.
Th¬ng m¹i kh«ng ph¸t triÓn m¹nh, trõ ë nh÷ng ®« thÞ gÇn biÓn nh Gada, Xªdarª. ë c¸c ®« thÞ míi lËp, cã nh÷ng cöa tiÖm vµ c¶ nh÷ng ng©n hµng n÷a (x. Mt 25,27). C¸c cuéc hµnh h¬ng vÒ th¸nh ®« còng cã tÇm quan träng vÒ th¬ng m¹i, v× ®©y lµ dÞp trao ®æi hµng hãa gi÷a ngêi trong níc víi c¸c kiÒu d©n h¶i ngo¹i. PalÐttin nhËp khÈu c¸c mÆt hµng cao cÊp nh gç h¬ng b¸ tõ xø Lib¨ng, h¬ng liÖu vµ kim lo¹i tõ ¶rËp, v¶i vãc tõ Ên §é... vµ xuÊt khÈu thùc phÈm, da thuéc... Nãi chung c«ng nghiÖp cha ph¸t triÓn, nhng ngµnh tiÓu thñ c«ng l¹i cã nÐt khëi s¾c.
c. C¸c nhãm x· héi
Vµo thêi §øc Giªsu, cã sù c¸ch biÖt kh¸ lín gi÷a nh÷ng thµnh
phÇn trong x· héi. Cã mét thiÓu sè giµu cã, ®ã lµ nh÷ng ngêi
thuéc dßng hä Hªr«®ª, nh÷ng dßng téc t tÕ l©u ®êi ë Giªrusalem
vµ c¸c trëng ty quan thuÕ. Ngîc l¹i sè ngêi nghÌo chiÕm ®a
sè. Nh©n d©n bÞ ngêi R«ma b¾t ph¶i chÞu c¶nh su cao thuÕ nÆng.
NhiÒu ngêi bÞ thÊt nghiÖp (Mt 20,1-7), nhiÒu ngêi ph¶i di c ®i
n¬i kh¸c lµm ¨n. Còng cã mét giai cÊp trung lu, nhng sè nµy
kh«ng ®¸ng kÓ. Hä lµ nh÷ng t tÕ ë vïng quª, thî thñ c«ng
hay chñ c¸c n«ng tr¹i nhá. Sau ®©y chóng ta sÏ ®Ò cËp ®Õn mét
vµi giai cÊp ®iÓn h×nh trong x· héi Doth¸i.
* Giíi t tÕ
§øng ®Çu giíi t tÕ lµ vÞ thîng tÕ, vÞ nµy lµ thñ l·nh cña
d©n, lµ t¸c viªn chÝnh trong phông tù ë ®Òn thê vµ lµ ngêi
chñ täa thîng héi ®ång Doth¸i gåm 71 thµnh viªn. Tríc kia chøc
vô nµy ®îc trao theo lèi cha truyÒn con nèi vµ lµm ®Õn m·n ®êi.
Nhng díi thêi R«ma cai trÞ vµ díi triÒu ®¹i cña vua Hªr«®ª
C¶, nh÷ng ®Æc quyÒn nµy ®· bÞ tíc mÊt. R«ma cã thÓ bæ nhiÖm
hay c¸ch chøc vÞ thîng tÕ tïy ý hä, thÕ nªn vÞ thîng tÕ ®ang
t¹i chøc dÔ cã th¸i ®é lôy phôc ®èi víi R«ma. Dï vËy d©n
chóng vÉn tá lßng t«n kÝnh ngêi mµ coi hä lµ trung gian chÝnh
thøc gi÷a Thiªn Chóa vµ d©n Ngêi. Mçi n¨m mét lÇn, vÞ thîng
tÕ ®îc vµo N¬i Cùc Th¸nh trong ®Òn thê ®Ó lµm lÔ x¸ téi cho
d©n.
Viªn qu¶n ®èc ®Òn thê (Cv 4,1; 5,24) lµ phô t¸ cña thîng tÕ trong phông tù vµ thay mÆt thîng tÕ khi cÇn. ¤ng nµy còng coi sãc an ninh trËt tù ®Òn thê víi sù trî gióp cña c¸c ®éi trëng to¸n qu©n.
C¸c t tÕ cÊp díi sèng ë th¸nh ®« hay r¶i r¸c trong níc. Ngêi ta íc chõng cã 7,200 t tÕ. Mçi n¨m hä tô vÒ Giªrusalem vµo dÞp lÔ Vît Qua, lÔ Ngò TuÇn vµ lÔ LÒu. Hä cßn chia lµm 24 nhãm, thay phiªn nhau phôc vô trong ®Òn thê, mçi n¨m hai lÇn, mçi lÇn kÐo dµi mét tuÇn (x. Lc 1,5.8-9). C¸c t tÕ sèng nhê cña lÔ d©ng cóng. T tÕ ë thñ ®« cã ®êi sèng sung tóc h¬n; cßn c¸c t tÕ ë nh÷ng n¬i kh¸c sèng nhê thuÕ thËp ph©n, nhng thêng vÉn ph¶i lµm mét nghÒ ch©n tay míi ®ñ sèng.
Cuèi cïng lµ c¸c thÇy Lªvi. Hä kh«ng ph¶i lµ t tÕ nªn kh«ng ®îc cö hµnh phông tù. Hä chØ lo phËn vô ca h¸t, sö dông nh¹c khÝ, gi÷ cöa, b¶o qu¶n vµ b¶o vÖ ®Òn thê.
* Giíi kinh s
§©y lµ nh÷ng ngêi sau nhiÒu n¨m nghiªn cøu l©u dµi ®· trë
thµnh nh÷ng nhµ chuyªn m«n vÒ Kinh Th¸nh. Mét sè nhá kinh s
lµ t tÕ, nhng phÇn lín lµ gi¸o d©n ñng hé lËp trêng Pharisªu.
Hä cã uy tÝn vµ ¶nh hëng lín trong d©n v× trong thêi lu ®µy,
khi ®Òn thê vµ triÒu ®×nh sôp ®æ, ngêi ta chó träng ®Õn viÖc
häc hái vµ sèng luËt Chóa. C¸c kinh s lµ ngêi gi¶i thÝch vµ
¸p dông luËt cho hoµn c¶nh míi. Cã thÓ nãi hä lµ nh÷ng ngêi
kÕ tôc sù nghiÖp cña c¸c ng«n sø. Hä híng dÉn ®êi sèng tinh
thÇn cña d©n, cßn t tÕ chñ yÕu chØ lo phông tù. C¸c kinh s
cã mÆt ë héi ®êng vµ cµng lóc hä cµng chiÕm mét vÞ thÕ quan
träng h¬n trong thîng héi ®ång Doth¸i bªn c¹nh c¸c thîng tÕ
vµ kú môc.
C¸c kinh s ®· ®a ra nhiÒu luËt lÖ chi li ®Ó gióp con ngêi lóc nµo còng ®îc mêi gäi sèng trung tÝn víi Thiªn Chóa. Tuy nhiªn hä còng dÔ r¬i vµo mét thø ãc nÖ luËt hÑp hßi, khiÕn cho viÖc gi÷ luËt trë thµnh g¸nh nÆng vµ lµm cho ngêi ta quªn ®i c¸i cèt yÕu cña luËt. Dï sao chÝnh nhê c¸c kinh s mµ Doth¸i gi¸o cßn tån t¹i sau biÕn cè n¨m 70.
* Giíi kú môc
§©y lµ nh÷ng ngêi cã ®Þa vÞ trong x· héi, hä lµ nh÷ng bËc niªn
trëng hay phó «ng. Tuy cã ch©n trong thîng héi ®ång nhng hä
kh«ng cã ¶nh hëng lµ bao. V× muèn ®îc t¹i vÞ nªn hä kh¸ g¾n
bã víi R«ma còng nh víi c¸c thîng tÕ. Dêng nh hä thuéc ph¸i
Xa®èc.
* D©n chóng
§a sè lµ n«ng d©n, thî thñ c«ng hay tiÓu th¬ng. Cã nghÒ bÞ coi
lµ « uÕ nh nghÒ thuéc da, cã nghÒ bÞ coi khinh nh nghÒ thu thuÕ.
Còng cã c¶ hµnh khÊt, trém c¾p vµ g¸i ®iÕm ë PalÐttin vµo
thêi §øc Giªsu. Ngêi Doth¸i ®îc miÔn thi hµnh nghÜa vô qu©n
sù ®èi víi ®Õ quèc. N« lÖ lµ giai cÊp bÞ ngîc ®·i nhÊt, nhng
c¸c n« lÖ gèc Doth¸i thêng ®îc ®èi xö tö tÕ h¬n vµ cã thÓ
®îc tr¶ tù do sau s¸u n¨m phôc vô.
ë trong níc vµ nhÊt lµ ë h¶i ngo¹i, ngêi ta thÊy cã nh÷ng ngêi xin gia nhËp ®¹o Doth¸i (Mt 23,15). Tríc khi trë thµnh t©n tßng, nam giíi ph¶i chÞu c¾t b×, ®îc thanh tÈy vµ ®i d©ng lÔ t¹i ®Òn thê. Sè phô n÷ tßng gi¸o lu«n ®«ng h¬n ®µn «ng.
ë PalÐttin thêi §øc Giªsu, ngêi phô n÷ kh«ng cã gi¸ b»ng nam giíi. ThÕ giíi cña hä chØ lµ gia ®×nh víi c¸c viÖc néi trî. Hä kh«ng ®îc ®i häc c¶ vÒ mÆt ®¹o lÉn mÆt ®êi. Hä kh«ng ®îc mêi lµm chøng t¹i tßa ¸n còng nh kh«ng ®îc lªn tiÕng trong c¸c nghi lÔ phông tù. Hä Ýt khi ®i ra ngoµi vµ nÕu cã ra ngoµi th× thêng ®éi kh¨n che ®Çu. Theo tËp tôc thêi ®ã, ngêi ®µn «ng kh«ng nªn nh×n mét phô n÷ ®· cã chång, còng kh«ng nªn trß chuyÖn hay chµo hái mét phô n÷ ë ngoµi ®êng. C¸c thiÕu n÷ Doth¸i lËp gia ®×nh rÊt sím. Hä lµm ®¸m hái lóc 12 hay 13 tuæi vµ thêng lµm ®¸m cíi kho¶ng mét n¨m sau. Ngêi vî cã thÓ bÞ chång ly dÞ chØ v× nh÷ng lý do kh«ng ®¸ng g×. Sau khi chång chÕt, ngêi vî gãa ph¶i chê xem ngêi anh em chång cã muèn lÊy m×nh kh«ng, nÕu ngêi nµy kh«ng muèn, ngêi vî gãa míi ®îc ®i lÊy chång kh¸c. ChÝnh trong bèi c¶nh ®ã mµ chóng ta hiÓu h¬n mét sè ®o¹n Tin Mõng nh Mt 22,23-32 vµ Lc 7,36-50. ViÖc cã mét nhãm phô n÷ ®i theo §øc Giªsu (Lc 8,2-3) h¼n lµ mét ®iÒu l¹ thêng vµo thêi ®ã.
d. C¸c nhãm t«n gi¸o
Cã bèn nhãm chÝnh:
* Nhãm Xa®èc
Nhãm nµy gåm giíi gi¸o sÜ cÊp cao, phÇn lín c¸c t tÕ ë Giªrusalem
vµ nhiÒu kú môc. NÐt chung cña hä lµ tÝnh b¶o thñ, hä chèng
l¹i mäi thay ®æi vÒ mÆt thÇn häc, phông tù hay chÝnh trÞ. Hä
cã th¸i ®é hßa ho·n víi ngêi R«ma, cã thÓ lµ ®Ó duy tr× ®Þa
vÞ, bæng léc. DÇu sao cµng ngµy hä cµng xa rêi d©n chóng, uy
tÝn cña hä chØ dùa trªn chøc vô t tÕ mµ hä ®¶m nhËn. Bëi vËy
khi ®Òn thê sôp ®æ n¨m 70, nhãm nµy còng biÕn mÊt khái lÞch
sö.
XÐt vÒ mÆt gi¸o thuyÕt, nhãm Xa®èc phñ nhËn thëng ph¹t ®êi sau vµ sù phôc sinh (Mt 22,23; Cv 23,6-8), bëi hä g¾n bã víi quan niÖm truyÒn thèng vÒ ©m phñ. Hä kh«ng coi träng c¸c luËt truyÒn khÈu nhu nhãm Pharisªu, nhng l¹i hÕt søc trung thµnh víi nghÜa ®en cña Kinh Th¸nh. Hä quý chuéng ®Æc biÖt Ngò Th h¬n mäi s¸ch th¸nh kh¸c. §øc Giªsu còng ®· cã lÇn tranh luËn víi hä vÒ sù phôc sinh (Mc 12,18-27).
* Nhãm Pharisªu
§©y lµ mét nhãm gåm ®a sè lµ d©n thêng thuéc giai cÊp trung
lu, tuy còng cã c¸c t tÕ vïng quª vµ c¸c thÇy Lªvi tham dù.
Kh«ng ph¶i mäi ngêi Pharisªu ®Òu lµ kinh s, nhng hÇu nh mäi
kinh s ®Òu lµ Pharisªu. ý nghÜa cña tõ pharisaioi cßn ®îc tranh
luËn; nhiÒn ngêi cho r»ng nã cã nghÜa lµ "nh÷ng kÎ sèng
t¸ch biÖt", tõ ®ã cã lèi gäi "biÖt ph¸i". Nhãm
nµy b¾t nguån tõ nhãm nh÷ng ngêi ®¹o ®øc (Hassidim) ë thêi
Macabª. Vµo thêi §øc Giªsu, c¸c ngêi Pharisªu rÊt ®îc kÝnh
träng v× chÝnh ®êi sèng ®¹o ®øc cña hä. Hä häp thµnh nh÷ng céng
®oµn nhá, ®ãng kÝn. Hä chuyªn cÇn suy niÖm Kinh Th¸nh vµ quyÕt
t©m tu©n gi÷ tØ mØ mäi kho¶n luËt, thµnh v¨n còng nh truyÒn
khÈu. So víi nhãm Sa®èc, hä cã tinh thÇn cëi më h¬n vÒ mÆt gi¸o
lý vµ gi¶i thÝch Kinh Th¸nh. Khu«n mÆt ngêi Pharisªu ®îc m«
t¶ trong Tin Mõng kh«ng ph¶n ¶nh hÕt sù thùc vÒ nhãm ngêi nµy.
Cã lÏ §øc Giªsu lóc cßn bÐ ®· ®îc c¸c ngêi Pharisªu d¹y
gi¸o lý vµ cÇu nguyÖn ë héi ®êng NadarÐt. H¼n ®· cã nh÷ng
ngêi Pharisªu kiªu h·nh vµ gi¶ h×nh, nhng th¸i ®é tëng m×nh
cã thÓ mua ®îc Níc trêi b»ng c«ng tr¹ng vµ sù th¸nh thiÖn
cña m×nh vÉn lµ th¸i ®é mµ chóng ta cã thÓ r¬i vµo.
* Nhãm Ðtxªn«
N¨m 1947 nhê mét kh¸m ph¸ t×nh cê ë vïng Cumran (t©y b¾c BiÓn
ChÕt), ngêi ta biÕt ®Õn sù hiÖn diÖn cña mét nhãm ngêi Doth¸i,
sèng chung víi nhau thµnh céng ®oµn: cã thÓ ®ã lµ nhãm Ðtxªn«
mµ sö gia Doth¸i Gi«xªph« ®· nh¾c ®Õn. Cã lÏ nhãm nµy b¾t
nguån tõ thêi Macabª khëi nghÜa. §©y lµ mét nhãm ®îc tæ chøc
hÕt søc chÆt chÏ vµ cã t«n ti trËt tù. Hä sèng nghÌo khã,
v©ng phôc nh÷ng ngêi l·nh ®¹o vµ ë ®éc th©n. Nh÷ng viÖc chÝnh
cña hä h»ng ngµy lµ: cÇu nguyÖn s¸ng chiÒu. lao ®éng ch©n tay,
thanh tÈy theo nghi thøc vµ dµnh mét phÇn ba ®ªm ®Ó häc hái Kinh
Th¸nh vµ c¸c tµi liÖu cña céng ®oµn. Kh¸m ph¸ ë Cumran ®Ó l¹i
cho ta nhiÒu b¶n chÐp tay quý gi¸ vÒ Kinh Th¸nh vµ c¸c tµi liÖu
cña céng ®oµn. Còng cã c¶ mét hÖ thèng bÓ chøa níc dïng cho
viÖc thanh tÈy.
Ph¶i nh×n nhËn r»ng ®êi sèng th¸nh thiÖn cña nhãm nµy qu¶ lµ mét ®ãa hoa ®Ñp cña Doth¸i gi¸o. Tuy hä sèng t¸ch biÖt nhng ®©y lµ mét céng ®oµn n¨ng ®éng, hä mong Chóa ®Õn nªn sèng trong cÇu nguyÖn vµ tiÕt dôc ®Ó chuÈn bÞ ®ãn Ngêi. Theo c¸c t¸c gi¶ xa nh sö gia Gi«xªph« th× nhãm Ðtxªn« sèng ®éc th©n hoµn toµn. Tuy nhiªn ngêi ta l¹i t×m thÊy nh÷ng bé x¬ng phô n÷ ë nghÜa ®Þa cña hä vµ c¶ nh÷ng tµi liÖu nãi ®Õn viÖc kÕt h«n mét vî mét chång. Dï sao ®iÒu nµy kh«ng ph¶i lµ kh«ng gi¶i thÝch ®îc: cã thÓ lóc ®Çu, hä nhËn c¶ c¸c cÆp vî chång hay cho phÐp kÕt h«n, nhng dÇn dÇn hä ®i ®Õn chç tiÕt dôc tuyÖt ®èi. Nhãm Ðtxªn« tù coi m×nh míi lµ con ch¸u ®Ých thùc cña thîng tÕ Xa®èc. §èi víi hä, ®Òn thê ®· bÞ c¸c t tÕ lµm « uÕ nªn hä tõ chèi kh«ng ®Õn ®Òn thê. Hä mong Thiªn Chóa ®Õn ®Ó thanh tÈy ®Òn thê vµ t¸i lËp mét nÒn phông tù thanh s¹ch. VÒ mÆt chÝnh trÞ, hä lµ nh÷ng ngêi Doth¸i yªu níc. N¨m 68 hä lao m×nh vµo cuéc chiÕn chèng R«ma ®Ó råi chÊp nhËn thÊt b¹i.
Ch¾c cã mét liªn hÖ nµo ®ã gi÷a «ng Gioan TÈy Gi¶ víi nhãm Ðtxªn« ë Cumran, v× lêi gi¶ng cña «ng cã nh÷ng nÐt t¬ng tù víi x¸c tÝn cña nhãm nµy: §Êng Mªsia ®· gÇn ®Õn, sù cÇn thiÕt cña viÖc thanh tÈy, sù kinh khñng cña ngµy thÞnh né s¾p gi¸ng xuèng... Ch¼ng râ §øc Giªsu cã biÕt ®Õn nhãm ngêi ë Cumran kh«ng, nhng ph¶i nhËn r»ng gi¸o lý cña Ngµi kh¸c víi gi¸o lý cña hä ë mét ®iÓm kh¸ quan träng, ®ã lµ tÝnh phæ qu¸t cña ¬n cøu ®é. Khi c¶m nhËn ®îc t×nh yªu Thiªn Chóa th× ngêi Ðtxªn« quay ra c¨m thï nh÷ng kÎ téi lçi, ngo¹i gi¸o còng nh Doth¸i, vµ mong ngµy Thiªn Chóa tiªu diÖt tÊt c¶ nh÷ng kÎ v« ®¹o trªn mÆt ®Êt. Cßn §øc Giªsu l¹i nhÊn m¹nh ®Õn lßng th¬ng xãt cña Thiªn Chóa ®èi víi téi nh©n.
* Nhãm Samari
D©n Samari lµ mét nhãm ngêi cã gèc Doth¸i, nhng sau cuéc lu
®µy n¨m 722 tríc CN, hä trë thµnh mét d©n cã pha trén nhiÒu
s¾c d©n ngo¹i. Sau nhiÒu biÕn cè lÞch sö ®¸ng tiÕc, d©n Samari
víi d©n Doth¸i nu«i mèi thï ghÐt lÉn nhau. Ngêi Doth¸i coi ngêi
Samari lµ l¹c gi¸o vµ tõ chèi cã sù liªn hÖ víi hä (x Ga 4,9).
Ngêi Samari kh«ng thê phîng ë Giªrusalem, nhng ë trªn nói Garidim,
vµ hä chØ nh×n nhËn Ngñ Th mµ th«i. Th¸i ®é cña §øc Giªsu ®èi
víi nhãm ngêi nµy thËt lµ kh¸c thêng trong bèi c¶nh thêi Êy
(Lc 10,33; 17,16; Ga 4,5-40). Samari còng ®· trë nªn phÇn ®Êt ®îc
rao gi¶ng Tin Mõng (Cv 8,5-25).
e. §Òn thê, héi ®êng vµ c¸c ngµy ®¹i
lÔ
* §Òn thê
Vµo thêi §øc Giªsu, ®Òn thê ®· tr¶i qua mét lÞch sö dµi. §Òn
thê ®Çu tiªn do vua Sal«m«n x©y ®· bÞ qu©n Babylon ph¸ hñy n¨m
587 tríc CN. Sau khi tho¸t khái c¶nh lu ®µy trë vÒ, ngêi ta
x©y ®Òn thê thø hai nhá h¬n (520-515 tríc CN). §Òn thê vua Hªr«®ª
C¶, ®Òn thê ®îc trïng tu vµ níi réng: c«ng tr×nh b¾t ®Çu n¨m
20 tríc CN, m·i ®Õn n¨m 64 sau CN míi hoµn tÊt, nhng s¸u n¨m
sau ®Òn thê l¹i bÞ ph¸ hñy hoµn toµn. §Òn thê cã nhiÒu tiÒn
®×nh. Lín h¬n c¶ lµ tiÒn ®×nh d©n ngo¹i, n¬i ®©y ngêi ta bu«n
b¸n sóc vËt vµ ®æi tiÒn ®Ó d©ng cóng ®Òn thê (x. Ga 2,14). Mét
lan can b»ng ®¸ ng¨n tiÒn ®×nh nµy víi tiÒn ®×nh phô n÷, ngêi
ngo¹i gi¸o vît qua sÏ bÞ xö tö (x. Cv 21,28). Råi ®Õn tiÒn ®×nh
Ýtraen dµnh cho nam giíi. Sau cïng lµ tiÒn ®×nh t tÕ, ë gi÷a cã
bµn thê d©ng lÔ toµn thiªu, cao 7,5 mÐt, mçi c¹nh dµi 25 mÐt.
§©y lµ n¬i d©ng c¸c vËt hy sinh, ®Æc biÖt lµ "hy sinh vÜnh
viÔn" gåm viÖc d©ng mét con chiªn vµo buæi s¸ng vµ buæi
chiÒu mçi ngµy. Cuèi cung lµ phÇn quan träng nhÊt cña ®Òn thê
gåm N¬i Th¸nh vµ N¬i Cùc Th¸nh. N¬i Th¸nh (Hªkal) cã bµn thê
d©ng h¬ng (x. Lc 1,9.11), bµn d©ng b¸nh trng hiÕn vµ ch©n ®Ìn
b¶y ngän. §i qua mét bøc mµn lµ vµo N¬i Cùc Th¸nh (Debir). tríc
kia, trong ®Òn thê do vua Sal«m«n x©y, N¬i Cùc Th¸nh lµ n¬i ®Æt
Hßm Bia Giao ¦íc. Tõ n¨m 587 tríc CN, Hßm Bia kh«ng cßn n÷a nªn
N¬i Cùc th¸nh hoµn toµn ®Ó trèng. Ngêi Doth¸i tin r»ng ®©y lµ
n¬i Thiªn Chóa hiÖn diÖn c¸ch ®Æc biÖt, chØ cã thîng tÕ t¹i
chøc míi ®îc vµo mçi n¨m mét lÇn trong dÞp lÔ x¸ téi.
§Òn th¬ lµ trung t©m ®êi sèng phông tù cña d©n Doth¸i, nªn viÖc ®Òn thê bÞ ph¸ hñy lµ mét mÊt m¸t kh«ng g× bï ®¾p næi. Tõ 20 tuæi, mäi ngêi Doth¸i ph¸i nam ®Òu ph¶i nép thuÕ ®Òn thê. §i hµnh h¬ng lªn Giªrusalem vµo ba dÞp ®¹i lÔ lµ mét niªm vui lín cho nh÷ng ngêi mé ®¹o.
* Héi ®êng
HiÖn nay ngêi ta cho r»ng tõ thêi lu ®µy ë Babylon, v× ®Òn thê
kh«ng cßn n÷a, nªn b¾t ®Çu xuÊt hiÖn c¸c héi ®êng. Tõ ®ã
c¸c héi ®êng ph¸t triÓn nhanh ë trong níc còng nh ë h¶i ngo¹i.
Mçi céng ®oµn Doth¸i ®Òu cã héi ®êng. ë c¸c thµnh phè lín
cã nhiÒu héi ®êng.
Héi ®êng lµ mét c¨n nhµ h×nh ch÷ nhËt, híng vÒ Giªrusalem. Phông tù ë héi ®êng chñ yÕu lµ ngµy sab¸t, gåm cã cÇu nguyÖn vµ ®äc Kinh Th¸nh: ngêi ta ®äc Kinh Th¸nh b»ng tiÕng HÝpri, råi ®äc b¶n dÞch b»ng tiÕng Aram (Targum), sau ®ã lµ bµi gi¶ng nh»m gi¶i thÝch vµ ¸p dông vµo cuéc sèng (Lc 4,16-21). ¤ng trëng héi ®êng cã nhiÖm vô tæ chøc phông vô, chØ ®Þnh ngêi ®äc s¸ch th¸nh vµ mêi nh÷ng ngêi cã kh¶ n¨ng lªn gi¶i thÝch (x Cv 13,15).
Vai trß cña héi ®êng rÊt quan träng; ®Æc biÖt sau n¨m 70, khi kh«ng cßn ®Òn thê n÷a, nã trë thµnh n¬i sinh ho¹t cña ®¹o Doth¸i. Héi ®êng kh«ng nh÷ng lµ n¬i phông tù, mµ cßn lµ trêng häc vµ lµ trung t©m v¨n hãa. ChÝnh nhê héi ®êng mµ niÒm tin cña ngêi Doth¸i ®îc duy tr× vµ lßng ®¹o ®øc ®îc nu«i dìng.
* C¸c ngµy ®¹i lÔ
Cã ba dÞp lÔ lín hµng n¨m kû niÖm nh÷ng lÇn Thiªn Chóa can thiÖp
trong lÞch sö ®Ó gi¶i phãng d©n Ngêi. §ã lµ lÔ Vît Qua, lÔ
Ngò TuÇn vµ lÔ LÒu. Trong c¸c lÔ nµy, trªn nguyªn t¾c, mäi
ngêi Doth¸i ph¸i nam ph¶i ®i hµnh h¬ng Giªrusalem.
LÔ Vît Qua lµ lÔ träng h¬n c¶, kÐo dµi trän mét tuÇn. ChiÒu ngµy 14 th¸ng Nixan (kho¶ng th¸ng ba, th¸ng t d¬ng lÞch), ngêi ta s¸t tÕ chiªn t¹i ®Òn thê, råi t tÕ sÏ lÊy m¸u chiªn mµ ®æ díi ch©n bµn thê. Khi ®ªm xuèng, ngêi ta sÏ ¨n tiÖc chiªn vît qua theo gia ®×nh hay theo nhãm. LÔ Vît Qua ®îc cö hµnh nh mét cuéc tëng niÖm nh»m gióp mçi ngêi sèng l¹i kinh nghiÖm cña cha «ng hä xa kia ®îc gi¶i phãng khái AicËp. Trong b÷a tiÖc Vît Qua ngêi ta ¨n thÞt chiªn víi b¸nh kh«ng men vµ rau ®¾ng. Ngoµi ra ngêi ta còng uèng víi nhau bèn chÐn rîu ®· ®îc vÞ chñ täa b÷a tiÖc chóc lµnh. Trong bÇu khÝ linh th¸nh cña b÷a ¨n ®Æc biÖt nµy, vÞ chñ täa sÏ kÓ l¹i biÕn cè XuÊt Hµnh. Lóc tiÖc gÇn tµn, ngêi ta ®äc c¸c th¸nh vÞnh ca ngîi (Hallel) tøc lµ Tv 113-118.
Khi nhí l¹i cuéc gi¶i phãng xa, ngêi ta hy väng Chóa sÏ gi¶i phãng d©n Ngêi trong t¬ng lai. ChÝnh v× lÔ Vît Qua lµ mét lÔ cã thÓ kh¬i dËy lßng ¸i quèc vµ v× sè ngêi ®æ vÒ Giªrusalem rÊt ®«ng (kho¶ng 200,000 ngêi), nªn dÞp nµy chÝnh quyÒn R«ma canh phßng cÈn mËt h¬n nhiÒu ®Ó tr¸nh b¹o lo¹n.
LÔ Ngò TuÇn ®îc cö hµnh 50 ngµy sau lÔ Vît Qua. Nguyªn thñy ®©y lµ lÔ mïa gÆt, ngêi ta d©ng cho Chóa nh÷ng cña ®Çu mïa (Xh 23,16). Sau nµy lÔ Ngò TuÇn (cßn ®îc gäi lµ lÔ C¸c TuÇn ë Xh 34,22) trë thµnh mét lÔ tëng niÖm viÖc Chóa ban giao íc vµ luËt trªn nói Xinai. ThËt lµ ý nghÜa khi chÝnh trong ngµy lÔ Ngò TuÇn cña ngêi Doth¸i mµ Th¸nh ThÇn ®· ®îc ban xuèng ®Ó kÕt thóc cuéc Vît Qua cña Chóa Kit« (Cv 2).
LÔ LÒu nguyªn thñy lµ lÔ thu ho¹ch nh÷ng hoa tr¸i cña ruéng ®ång (Xh 23,16). Sö gia Gi«xªph« cho r»ng ®©y lµ lÔ th¸nh nhÊt vµ träng nhÊt cña ngêi Doth¸i. LÔ nµy cö hµnh vµo mïa thu, khi vô thu ho¹ch ®· kÕt thóc (Lv 23,39), tr¸i c©y ®· ®îc h¸i xong. Kh¸ch hµnh h¬ng dùng lªn nh÷ng c¸i lÒu, hä ë ®ã trong b¶y ngµy ®Ó nhí l¹i thêi gian sèng trong sa m¹c (Lv 23,42-43). Ngoµi ra cã nhiÒu cuéc ríc tng bõng, ngêi ta phÊt cµnh l¸ v¹n tuÕ (lulab) ®Ó tung h«. Mçi ngµy c¸c t tÕ ®i ríc níc ë hå Sil«a ®em vÒ ríi lªn bµn thê. Buæi tèi, tiÒn ®×nh phô n÷ rùc rì ¸nh ®Ìn, cã ca móa suèt ®ªm. Tin Mõng Gioan ®· minh nhiªn nãi ®Õn lÔ nµy ë 7,2 vµ cã lÏ ®· ¸m chØ ®Õn lÔ Êy ë 7,37-38 vµ 8,12.
Ngoµi ba ®¹i lÔ trªn cßn nh÷ng lÔ kh¸c nh lÔ X¸ Téi, lÔ Cung HiÕn ®Òn thê (x. Ga 10,22) vµ lÔ T©n Niªn. Ngµy sab¸t lµ ngµy cÇu nguyÖn vµ nghØ ng¬i, ngng mäi c«ng viÖc sau s¸u ngµy lao ®éng. Ngµy sab¸t b¾t ®Çu tõ chiÒu thø s¸u ®Õn chiÒu thø b¶y, ®ã lµ ngµy th¸nh hiÕn cho Thiªn Chóa. §øc Giªsu kh«ng coi thêng ngµy sab¸t, Ngêi chØ ph¶n ®èi mét lèi hiÓu hÑp hßi vÒ ngµy lÔ nµy, bëi lÏ ngµy sab¸t còng lµ ngµy sèng cho tha nh©n (Mt 12,12).
Th¸nh Giªr«nim« ®· kh¼ng ®Þnh: "Kh«ng biÕt Kinh Th¸nh lµ kh«ng biÕt §øc Kit«". Kh¼ng ®Þnh ®ã cßn phï hîp h¬n biÕt bao ®èi víi T©n ¦íc ®Õn nçi ta cã thÓ nãi: kh«ng biÕt T©n ¦íc, kh«ng biÕt bèn s¸ch Tin Mõng, lµ kh«ng biÕt §øc Kit«. BiÕt §øc Kit« thËt lµ mèi lîi tuyÖt vêi mµ mäi Kit« h÷u íc ao cã ®îc trong ®êi.
C«ng §ång Vatican« II ®· dµnh ch¬ng cuèi cña HiÕn ChÕ vÒ MÆc Kh¶i ®Ó nãi vÒ tÇm quan träng cña Kinh Th¸nh trong ®êi sèng Gi¸o Héi vµ ®êi sèng cña tõng Kit« h÷u.
C«ng §ång muèn lêi Chóa ®îc trao göi ®Õn mäi Kit« h÷u thuéc mäi thêi ®¹i, mäi ng«n ng÷ (MK 22). §©y lµ mét ®iÒu míi mÎ, v× tõ thÕ kû XIII vµ nhÊt lµ tõ thÕ kû XV, cã khuynh híng kh«ng khuyÕn khÝch viÖc dïng Kinh Th¸nh b»ng tiÕng b¶n xø, vµ muèn dµnh riªng cuèn Kinh Th¸nh cho nh÷ng nhµ thÇn häc.
Dïng mét h×nh ¶nh m¹nh mÏ vµ s©u s¾c, C«ng §ång kh¼ng ®Þnh viÖc d©n Chóa ®îc dìng nu«i b»ng b¸nh ban sù sèng tõ trªn bµn tiÖc Lêi Chóa vµ bµn tiÖc M×nh Chóa Kit« (MK 21). Nh thÕ, Lêi Chóa thËt lµ l¬ng thùc hµng ngµy cho Kit« h÷u, song song víi viÖc hä ®îc nu«i dìng b»ng bµn tiÖc Th¸nh ThÓ.,P> C«ng §ång khuyÕn khÝch ®Æc biÖt mäi Kit« h÷u ®äc Lêi Chóa thêng xuyªn. Khi nghe ®äc Lêi Chóa trong phông vô th× Chóa Kit« "hiÖn diÖn trong Lêi cña Ngêi, v× chÝnh Ngêi nãi khi ta ®äc Kinh Th¸nh trong Gi¸o Héi" (PV 7). VËy khi Gi¸o Héi ®äc Kinh Th¸nh, th× lóc ®ã Thiªn Chóa nãi víi D©n Ngêi vµ §øc Kit« loan b¸o Tin Mõng cho Gi¸o Héi (PV 33).
Tuy nhiªn, C«ng §ång cßn khuyÕn khÝch tÝn h÷u ®äc Kinh Th¸nh mét c¸ch riªng t. §©y lµ mét híng míi cña lßng ®¹o ®øc Kit« gi¸o. ViÖc ®äc Kinh Th¸nh cã mét vÞ trÝ træi vît trong sè c¸c viÖc ®¹o ®øc.,P> Kinh Th¸nh lµ mét tËp s¸ch cæ, ngay bé T©n ¦íc còng ®· c¸ch xa ta gÇn 20 thÕ kû. ChÝnh v× thÕ chóng ta kh«ng ng¹c nhiªn khi gÆp nh÷ng ®o¹n v¨n khã hiÓu vµ xa l¹ víi nÒn v¨n hãa cña ta. "Lßng yªu mÕn nång nµn vµ sèng ®éng ®èi víi Kinh Th¸nh" (PV 24) ®îc thÓ hiÖn qua viÖc häc hái kh«ng ngõng. C¸c bµi dÉn nhËp, c¸c ghi chó, c¸c s¸ch chó gi¶i vµ nh÷ng khãa häc vÒ Lêi Chóa sÏ gióp ta rÊt nhiÒu ®Ó hiÓu ®óng vµ s©u vÒ Lêi Chóa trong truyÒn thèng Gi¸o Héi.
Th¸i ®é ®Çu tiªn cña ngêi ®äc Lêi Chóa lµ th¸i ®é ®øc tin. Tin r»ng chÝnh qua ®o¹n Kinh Th¸nh mµ t«i ®ang suy niÖm hay chiªm niÖm, Thiªn Chóa muèn ngá lêi víi t«i: "Trong s¸ch Th¸nh, Cha trªn trêi dÞu dµng ®Õn víi con c¸i Ngêi vµ ®i vµo cuéc ®èi tho¹i víi hä" (MK 21). Nhng ®Ó cã thÓ ®èi tho¹i, ta cÇn biÕt më lßng l¾ng nghe c¸ch ©n cÇn vµ khiªm tèn. TiÕng Chóa ®Õn víi t«i ë ®©y, b©y giê; tiÕng Êy cã thÓ kh¸c víi nh÷ng dù ®Þnh cña t«i vµ ®ßi t«i bíc vµo mét cuéc m¹o hiÓm cña lßng tin phã th¸c. Cuéc gÆp gì víi Lêi Chóa sÏ soi s¸ng cho tõng c¸ nh©n còng nh cho c¶ tËp thÓ tríc nh÷ng quyÕt ®Þnh vµ chän lùa trong hoµn c¶nh cô thÓ h«m nay. Nh thÕ suy niÖm Lêi Chóa ®ßi chóng ta ph¶i dÊn th©n b»ng c¶ cuéc ®êi.
§äc Lêi Chóa víi th¸i ®é tin tëng l¾ng nghe lµ ®· b¾t ®Çu cÇu nguyÖn. "CÇu nguyÖn ph¶i ®i ®«i víi viÖc ®äc Kinh Th¸nh, ®Ó cuéc ®èi tho¹i gi÷a Thiªn Chóa vµ con ngêi ®îc thiÕt lËp" (MK 25). DÜ nhiªn cÇu nguyÖn kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i nãi ra lêi, nhng cã thÓ chØ lµ sù yªn lÆng th¼m s©u cña ngêi thÊy m×nh sèng trong t×nh yªu Chóa.
Kinh Th¸nh sÏ chØ lµ mí ch÷ v« hån nÕu Chóa Th¸nh ThÇn kh«ng ®Õn t¸c ®éng trªn ngêi ®äc. Nhê Ngêi mµ mét b¶n v¨n cæ trë thµnh l¬ng thùc nu«i dìng c¸c tÝn h÷u m·i cho ®Õn tËn thÕ. Nhê Ngêi mµ §øc Giªsu lÞch sö trë nªn gÇn gòi víi chóng ta. Ngêi sÏ dÉn chóng ta vµo ch©n lý trän vÑn. VËy ®Ó hiÓu ®îc mét b¶n v¨n do Th¸nh ThÇn linh høng, chóng ta còng cÇn cã Th¸nh ThÇn soi s¸ng vµ thóc ®Èy.
"§èi víi con c¸i Gi¸o Héi, Kinh Th¸nh lµ søc m¹nh cho ®øc tin cña hä, lµ l¬ng thùc cho linh hån hä, lµ nguån suèi trong ngÇn vµ thêng h»ng cho ®êi sèng thiªng liªng cña hä" (MK 21).
B¶n dÞch T©n ¦íc mµ b¹n ®ang cÇm trªn tay lµ mét ®ãng gãp nhá bÐ cho nhu cÇu ®äc, suy niÖm vµ sèng Lêi Chóa trªn quª h¬ng ViÖt Nam, vµ trong Gi¸o Héi.